Үөһээ Дьааҥы улууһа — Дьааҥы өрүс уонна кини салааларын сүнньүгэр сытар нэһилиэктэрдээх, Саха сиригэр суолталаах улуус. Киинэ — Баатаҕай бөһүөлэгэ.
Улуус иэнэ — 134,1 тыһ. км². Саха сирин арктика өттүгэр киирэр. Ыксалаһар улуустара илин өттүэгэр Муома улууһа, соҕуруулуу-илин — Томпо улууһа, соҕуруулуу-арҕаа — Кэбээйи улууһа, арҕаа — Эбээн-Бытантай улууһа, хотугулуу-арҕаа — Булуҥ улууһа уонна хоту, хотугулуу-илин — Усуйаана улууһа.
Улуус соҕуруу уонна киин өттүгэр Дьааҥы дьапталҕата, хотугулуу-арҕаа өттүгэр — Кулар сис хайа, илин — Черскэй сис хайата тайаан сытар. Улуус үгүс өттүн Дьааҥы өрүс уонна кини салаалара, Адыаччы (биир сүрүнэ) уонна Туостаах үрэхтэрэ ылаллар.
Бу түбэлтэ Дьааҥыга буолбут. Табаарыһым кыра сылдьан лааҕыр бастакы сезонугар сылдьыбыт. Халлаан тымныы буолан сөтүөлэппэттэр эбит. Биирдэ икки бэдик уоран сөтүөлээн кэлбиттэр, дэлби ымсыырдыбыттар. Түүн барыахха диэн буолбут. Сөтүөлүүр сирдэрэ тэйиччи эбит, табаарыһым олох утуйан ырааппытын кэннэ, нэһиилэ уһуктан барсыбыт. 5-6-с кылаас эбитим буолуо диирэ. Уонча буолан, бастаан тыаһа суох үөмэн, онтон түргэтээн-түргэтээн сүүрэ былаастаан, начаас тиийбиттэр. Үрүҥ түүннэр тураллара үһү. Мин коллегам, өссө да уутугар аҥаарыйан, таҥаһын уста сатыы турбут. Күөллэрэ дьэбин уостан, тыбыс-тымныынан көрсүбүт. Икки уол тобуктарыгар диэри ууга киирэн турдахтарына, арай күүстээх тыал түспүт, уулара долгуннурбут. Күөл хаба ортотугар туох эрэ бүллүгүрээбит. Аай! Эмискэ күөлтэн барыта ньамах буолбут кыыс тахсан кэлбитигэр, бары сарыласпытынан лааҕырдарыгар сүүрбүттэр. Тиийэн барытын кэпсээбиттэр, мөҕүллүбүттэр. Утуйаары сытан туох буолбутун ырытыспыттар, арай хас да оҕо ол кыыһы кинилэр лааҕырдарыгар сылдьар нуучча кыыска майгынныыр этэ дэспиттэр. Ол онон хаалбыт. Ити сайын майгыннаппыт кыыстара ол күөлгэ тимирбит.
Төрүт матырыйаал: Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : [«Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова ; Алдан Лукачевскай ойуулара]. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. Стр. 80.
Мэнэриктэр диэн баар буолаллар. Туох эрэ куһаҕан буоларын биттэнэн ис-истэриттэн иччилээхтик мэнэрийэллэр. Боруулаах нэһилиэгэр үс улахан мэнэрик баара Акулина Слепцова, Пелагея Слепцова уонна Анна Юмшанова.
Мэнэрийдэхтэринэ, уҥуоҕум халыр босхо барыар диэри олус куттанарым. Дьиэ иһигэр абааһы киирэн олорорун курдук саныырым. Куһаҕаҥҥа мэнэрийэллэрин кыра эрдэхпиттэн билэрим.
Дьон-сэргэ, ордук ыччат сиэри-туому тутуһара хайаан да наада д ии саныыбын. Оруо маһы ортотунан саҥарар, төрөөбүт дойдугун аһаппат, ытыктаабат буоллаххына, сир-дойду иччитэ куһаҕаны оҥорор. Холобура, сэрии саҕана маннык түгэн буолан турардаах. Улахан кураан буолбут. Сут кураан буолан, олохтоохтору Мэҥэттэн биэс көстөөх сиргэ, түҥ тыаҕа сүөһү көрдөрө таһаарбыттар. Отчуттар көрүөх бэтэрээ өттүгэр хотон тутан дьэндэппиттэр. Балай да элбэх сүөһү киирэр хотонун туппуттар. Кинилэри кытта түөрт ыанньыксыт барсыбыт. «Мин аҕай» диэбит дьахталлар эбит. Айылҕаны сэҥээрбэтэхтэр, аһаппатахтар, алҕаабатахтар быһыылаах. Тыл-тылларыгар киирсибэккэ, этиһэн да ылбыттар. Этиһиини, иирсээни сир- дойду иччитэ, биллэн турар, сөбүлээбэтэх.
Кинилэри кытта Анна Дмитриевна Юмшанова диэн мэнэрик дьахтар баар эбит. Бу дьахтар көһүөхтэрин биир хонук иннинэ мэнэрийэн ыһыллан турбут. Олус улаханнык мэнэрийбит. Сир-дойду этиппит буолуохтаах. Хонон тураат, сүөһүлэрин мунньан чэйдии олорбуттар. Үөрэн-көтөн, айанныыр чэйдэрин иһэ олордохторуна, сир кыыла (эһэ) кэлэн түөрт дуу, биэс дуу ынахтарын тардан кэбиспит. Сорохторун тыыппатах, тыыннаах хааллартаабыт. Тыатааҕы ынаҕы арҕаһыттан ытырар эбит. Сир-дойду хомойон итинник дьүһүлэммит буолуохтаах.
Мария СЛЕПЦОВА, Дьааҥы.
Төрүт матырыйаал: Мэнэрик/ М.Слепцова // Кыым.-2020.-Кулун тутар 26 күнэ.-С.42.
Мин үрэх баһыгар, таас хайа быыһыгар, абааһы эрэ баара буолуо дии санаабат этим. Ол гынан баран Дьааҥы хайатыгар айаннаан иһэн биирдэ улаханнык куттаммытым. Кыһыҥҥы Ньукуолун саҕана мин икки сыарҕа табанан Дьааҥы куоратыгар баран истим. Киэһэ киһи тыына бурҕачыйар тымныыта буолла. Табаларым тыыннарын ортотугар быстах былыт иһигэр олорон иһэр курдук, түҥ-таҥ түһэн, илини-арҕааны хотон быһааран билбэккэ, айаннаан истим. Тымныыта бэрт буолан, санаабар, таас хайалар төбөлөрүттэн уот кыыдамнаан бытарыйарга дылы гынар.
«Чымаада тоҥус балаҕана чугаһаатаҕа буолуо», — дии саныы-саныы мин харса суох көтүтэн ис. Сотору соҕус буолан баран табаларым, муҥ көтүүнэн иһэн, туора бүтэйтэн иҥинибит курдук хорус гына түстүлэр. «һук! Бу тугуй!» — диэбитинэн мин сыарҕабыттан ыстанан түстүм. Ол түһэн, өйдөөн көрбүтүм, арай, тоҥус балаҕанын таһыгар кэлэн турар эбиппин.
«Аата, ыалга кэллэҕим», — диэн үөрэ санаатым. Табаларбын сэргэҕэ иҥиннэрэн баран, ыга тоҥмут киһи быһыытынан туох да эппиэтэ суох мин балаҕан ааныгар ойон тиийдим. Арай, хаарбын тэбэнэ туран өйдөөн көрбүтүм — oһoх үөлэһинэн уот кыыма тахсара көстүбэт. «Ыалым утуйбут буоллахтара» диэтим да, дьиэ аанын тэлэйэ баттаабытынан иһирдьэ көтөн түстүм. Тиҥилэҕим тыаһа тоҥ буорга лочугуруу түстэ. «Анараа дьиэлэригэр олорор буоллахтара» дии санаан мин харбыалаһан анараа дьиэ аанын булан киирдим. Киирэн баран иһиллээбитим, биир да киһи муннун тыаһа иһиллибэт. «Бу кыайардар көһөн барбыттар ээ, бадаҕа» диэн испэр улаханнык кыһыйа санаатым. Ол гынан баран, тэҥнэһиэх баара дуо, уот оттунаары оһох диэки хачыгырайан тиийэн оһоҕу харбаан көрбүтүм, тыбыс-тымныы эбит. Кыһыҥҥы тымныы оройун саҕана көспүт ыал тоҥ оһоҕун тутан көрөр саҕа куһаҕан баар үһүө! Киһи тоҥмута-үлүйбүтэ ордук сытайарга дылы гынар. «Ohox кэннигэр мас баара буолаарай…» диэн дьиэ кэтэҕэриин өттүн диэки баран харбыаластым. Дьиэ иһэ хараҥата диэн — ытыс таһынар. Арай, доҕоор! Соҕотохто икки илиибинэн таба саҕынньахтаах киһи турарын кууһа түстүм. Куйахам күүрэргэ дылы гынна, сүрэҕим айахпар таҕыста. Туох да сүрдээхтик диэн куттанным. «Абааһылара диэн ити буоллаҕа» диэн испэр саныы-саныы мин таһырдьа сүүрэн таҕыстым. Тахсан көрбүтүм: табаларым сытан кээстэр, тыас иһиллээбит курдук чуумпу. Куттанан дэлбит тириппиппин.
Арҕаа халлаан диэки өрө көрбүтүм — имим хайыы-үйэ сүтэн хаалбыт. Халлаан сулустара буоллаҕына уоттара- күөстэрэ ордук сүрдэммит. Ханна да барар сир суох буолла. Ол икки ардыгар куттаммытым ааһан барда, мин санаа булуннум.
«Бэйэ эрэ, хат киирэн, уот уматан көрүөххэ эрэ. Туохтан мин бу курдук куттаммыппыный?» — дии санаатым да, балаҕаммар төннөн киирдим. Ол киирэн аан аттыгар туран испиискэбин уматан баран өйдөөн көрбүтүм — хаҥас диэки биир өлбүт табаны, сүлбэккэ эрэ, ардьаах маска өйөннөрө туруоран кэбиспиттэр. Мин ону көрөн баран сиргэ силлээтим. Кыһыйбытым диэн туохтан да сүрдэннэ. Мас булан, оһоххо уот оттон баран, таһаҕаспын киллэрэн чэй өрүннүм. Табаларбын тахсан тыаҕа ыытан кэбистим. Хат киирэн, оттубут уоппар иттэ туран табабын көрөн баран кыһыйдым быһыылаах: сүүрэн тиийэн түҥнэри тэбэн түһэрдим. Өлбүт табам түөрт атаҕа адаарыйбытынан, тоҥ сиргэ баран лүс гына түстэ.
Чэйбин иһэн, эппин сиэн баран орон оҥостон бэрт диэн үчүгэйдик утуйан турдум.
Көр, киһи хараҥаҕа сылдьан ол курдук солуута да суохтан куттанар.
Николай Неустроев кинигэтиттэн.
Сэрии сылларыгар Өндөрүүскэ уонна Көстөкүүн (Килээдэ) диэн дьон Дьааҥы сиригэр бултуу тахсыбыттар. Эргэ, быраҕыллыбыт өтөҕү сөхсүтэн үүтээннэммиттэр. Балаҕан сэнэх соҕус биллэрик ороннордоох, оһохтоох эбит.
Биһиги дьоммут олохторун булан, оҥостон хас да күн бултаабыттар. Биир күн эмиэ бултаан баран, балаҕаннарын хараҥаҕа булбуттар. Өндөрүүскэ көмүлүөк оһоххо куруҥах маһы толору симэн отто охсубут, сотору буолаат, балаҕан иһэ сандаара түспүт. Көстөкүүн сээкэйин бэрийэнорон диэки баран иһэн: «Хайа,бу тугуй?» — диэн саҥа аллайа түспүт. Өндөрүүскэ тиийэн көрбүтэ, Көстөкүүн түүрбэккэ хаалларбыт тэллэҕэр көтөр уйатыгар маарынныыр бэргэһэ саҕа кээмэйдээх уйа оҥоһуллубут. Өндөрүүскэ урут чөчүөккэ итинник уйа туттарын туһунан ханна эрэ истибитин өйдүү биэрэн: «Ээ, доҕоор, ньааныска уйата буолбатах дуо?» — диэбит. Киһитэ, уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка, кыыһырар санаата баһыйан, хаана оргуйа түспүт да: «Өссө киһи таҥаһыгар уйа туттубут буола-буола!» — диэт, ыстанан тиийэн, уйаны сиргэ тоҕо хаһыйан кэбиспит. Онто ыһыллан өрө бурҕаҥныы түспүт. Өндөрүүскэ көрдөҕүнэ, араас бөх-сах, сиэл, кыл, от уонна балай эмэ таҥас кырадаһына үһү. Тэйэ хааман баран дьээбэлэнэн: «Ити, арааһа, сыыһа сиргэ харайдыҥ. Баҕар, эйигин кытта хоонньоһоору, анаан-минээн эн ороҥҥор уйа туттубута буолуо. Хайдах гынарын көрүө этибит дүү биэрэн: буоллаҕа дии», — диэн күлбүт. Моһуокка ылларбыт Көстөкүүн: «Киһини күлүү гынаргын эрэ билэҕин!» — диэн кыыһыран, буугунаан кэбиспит. Аһаан-сиэн баран, улаханы тугу гыныахтарай, утуйарга тэриммиттэр. Балайда сээбэҥнээн сыппахтаан баран, сылаалара таайан утуйан хаалбыттар.
Ити итинэн ааспыт. Умнуллан хаалбыт. Булчуттар атын туох да иҥэ-дьаҥа суох этэҥҥэ кыстаан, былааннарын толору бултуйан, дойдуларыгар эргиллэн кэлбиттэр. Көстөкүүн кэргэннэнэн, дьиэлэнэн-уоттанан эмээхсинин кытары саастарын моҥоон өлбүттэрэ. Арай кыайан оҕоломмотохторо. Ону Өндөрүүскэ Көстөкүүн ньааныска уйатын алдьаппытын кытта сибээстиирэ. «Иччитэх, туох да суох балаҕаныгар хантан итиччэ элбэх таҥас кырадаһынын булара буолла? Уруккуну ууруна сылдьара дуу. Биһиги, эр дьон, туох таҥаһын кырыйыахпытый, сиэллэммэт-туһахтаммат да этибит», — диэн кэлин муодар- спыт.
ЛЬВОВ, Суотту.
Төрүт матырыйаал: Ньааныска уйата/ А.Львов//Кыым.-2020.-Сэтинньи 5 күнэ.-С.42.
Былыр Дьааҥыга Сартан диэн нэһилиэккэ Үнкүү Дьэкиимэп диэн оҕонньор олорбуту үһү. Ол оҕонньор туох эрэ дьиэктээҕэ эбитэ үһү. Хаһан да сылдьыбатах, харахтаан көрбөтөх сирдэригэр чуо хааман тиийтэлиир эбит.
«Тугу кэпсииллэрий? Кырдьыктара дуу, сымыйалара дуу? Чахчы, оннук сайылык баара буолуо дуо?… — диэн, биирдэ анаан-минээн Хопто сайылыгар айаннаабыт. Хаһан да үктэнэн көрбөтөх дойдутугар барарыттан кыратык да толлон ылбатах. Сиһи быһа түһэн истэҕинэ, утары олус дохсун буурҕа түспүт. Хара күүһүнэн бара сатаан баран, сүгүннээмээри гынна диэн, саллан төннүбүт. Кэлин дьоҥҥо: «Дьиибэ дойду эбит. Чугаһаппата», — диэбиттээҕэ үһү.
Үҥкүү Дьэкиимэп ийэлээх аҕата эрдэ өлөн хаалбыттар. Балта «убайым Дьэкиимэп дэриэтинньиги кытта тугу эрэ былдьаһан тахсар» диэн кэпсээн, дьонун улаханнык соһуталаабыт. Сотору буолаат, аны Үнкүү Дьэкиимэп букатын да атах балай баран хаалар буолбут. Биирдэ ол курдук сылдьан эрэ, ыкса күһүн быһыкка уу сүүрэ сытар сиригэр охтон түспүт. Кыайан тахсымына, мууска хам тоҥон хаалбыт. Үлэлии сылдьар нууччалар көрөн, хоҥнорон ылбыттар. «Өлбүтэ ырааттаҕа… Аны кэлэн аһыйан, харыһыйан да туһата суох» диэн массыына кэннигэр быраҕан кэбиспиттэр. Ириэрэн, көрөн-харайан тиһэх суолугар атаарыахтара диэн тута кулуупка илпиттэр. Бу сатана кулуупка, сылааска киирээт, хараҕын аспыт. Итиччэ бэйэлээх тоһуттар тымныыга сытан өлбөтөх. Ириэрбиттэрин кэннэ киһилэрэ маннык кэпсээннээх буолбут: «Бу дьон тоҥо сытар мууһу харса суох анньыбыттара. Аны эппин таарыйыахтара диэн куттаммытым».
Онон Үҥкүү Дьэкиимэп көннөрү Дьэкиимэп буолбатах — Дьиэктээх Дьэкиимэп. Дьааҥыга кини дьиэгин, дьии- бэтин-дьээбэтин сөҕөн хойукка диэри уос номоҕо оҥостон кэпсииллэрэ.
Мария СЛЕПЦОВА, Дьааҥы.
Төрүт матырыйаал: Дьиэктээх Дьэкиимэп / М.Слепцова // Кыым.-2020.-Алтынньы 1 күнэ.-С.42.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : «Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. — 160 с.
Кыым.-2020.-Кулун тутар 26 күнэ.-С.42.
Кыым.-2020.-Сэтинньи 5 күнэ.-С.42.
- Кыым.-2020.-Кулун тутар 12 күнэ.-С.42.
Куттаммыт // Кыым — 2025. — Муус устар 24 күнэ. — С. 34
- Выставку подготовила: Федорова И.Г,
- главный библиотекарь