Улуус киинэ — Ньурба куората. Ньурба сахалара сүрүннээн Хаҥалас икки аҕа ууһуттан төрүттээхтэр — Дьаарханнартан (Ньырбакаан — Мунньан одьулуун кэргэнэ) уонна Бордоҥнортон (Төлүөн Ойуун — Тыгын күтүөтэ). Бу дьон номоххо этиллэринэн Тыгын саҕана Ньурбаҕа көһөн кэлэн олоҕурбуттар, ол аата бадаҕа 17-с үйэ бастакы аҥарыгар. Итиэннэ ньурбалар боотулуулартан (чуукаардар) уонна намнартан (үөдэйдэр) төрүттээхтэр.
Ньурба улууһугар, мин оҕо эрдэхпинэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр, Араҥастаах үс биэрэстэлээх Уҥкучах алааһыгар хас да ыал буолан олорбуппут. Ити саҕана Күндээдэ, Хомустаах оҕолоро бары Уҥкучахха таарыйан ааһаллара. Ол саҕана Араҥастаах оскуолата сэттэ кылаастаах этэ. Күндээдэ Араҥастаахтан — балтараа көс, Хомустаах — алта биэрэстэ. Оччотооҕу аас-туор олоххо мутук тостор бурҕаҥнас тымныытыгар туос сэлиинэн сылдьан хайдах үөрэммиттэрин киһи сөҕөр эрэ. Хата, оҕолор оскуолаҕа ким-хайа иннинэ кэлэн оонньуу сылдьар буолааччылар дииллэр. «Ыраах олоробут» диэбит, уруокка хойутаабыт оҕо суох буолара үһү.
Уҥкучах алаастарыгар дьон-сэргэ тоҕуоруһан олорбут сирэ Эбээн Кэрии тумул — барыта киһи уҥуоҕа. Алаастар бары өтөх төҥүргэстээхтэр. Биһиги дьиэбит иннигэр, бааһына уҥуор алталыы-аҕыстыы муннуктаах охсуу ампаар уҥуохтар да бааллара, араҥастар да бааллара. Олор быыстарыгар алтан солуурчах, буор көһүйэ, ыҥыыр иҥэһэтэ, ыҥыыр сирэйин бүргэтин элээмэтэ, дьон, сылгы дьардьамата бөх-сыыс курдук көмнөҕүнэн бүрүллэн сытарын биһиги, оторой-моторой оҕолор, атахпытынан хаһыйан көрөр буоларбыт. Куочайдаах кэрэх тииттэрэ бааллара. Билигин биир ордон турар.
Биһиги, оҕолор, сир хараарда да, онно уҥуохтаах отону хомуйан сиирбит. Дойду оҥостон кэбиһэн, куттаммат этибит. Онно биир дьикти киһи уҥуоҕа баара. Алта муннуктаах охсуу уҥуох этэ. Аана иэччэхтээх, биир түннүктээх, иһигэр остуол, ыскамыайка баара. Өссө иһигэр умуһахтаах дииллэрэ. Күһүн бааһынаҕа бурдук ылгыы сылдьан самыыр түстэҕинэ эбэтэр биригэдьиир, боломуочунай буллаҕына, саһар сирбит этэ. Ол саҕана бурдук итигэстиир бобуулааҕа.
Аҕабыт сылгыһыт буолан хараҥаттан хараҥаҕа сылдьара. Эдьиийим Дуунньа иккис кылааска, убайым Ньукулай төрдүскэ үөрэнэр быһыылаах этилэр. Аҕабыт эрдэ туран, бурдугун тардан, биһигини аһатан баран сылгыларыгар барара. Дьиэһитинэн мин хааларым. Күнүскү аһылыкпыт — турунуопус хааһыта. Ону ыаллыы олорор Домна эмээхсин киирэн буһарара.
Дьэ, биирдэ оттук маспыт бүтэн хаалла быһыылаах. Аҕабыт, киэһэ сылгыларыттан кэлээт, бэрт чугастааҕы киһи уҥуоҕун аҕалан отунна. Мин ити кэмҥэ көмүлүөк оһох сылааһыгар бигэнэн, нуктаан ыллым. Илэ дуу, түһээн дуу көрдөхпүнэ, умайа турар уот тохтон кыһыл солоҥдолор сүүрэн тахса-тахса орон аннын былдьастылар. Ону дьоммор кэпсээбиппэр истэн эрэ кэбиспиттэрэ. Онтон ыла аҕам көхсө баас үлүгэрэ буолла. Домна эмээхсин киирэн бааһын сууйар, ыраастыыр. Ити түбэлтэни истэн, эбэм аҕабын мөҕүү бөҕөтүн мөхпүт. Хардьан диэн тыла, кулгааҕа суох абаҕам орпут маһы төттөрү тиэйбитэ. Аҕам сыыйа үтүөрбүтэ. Ол киһи уҥуохтара билигин суохтар. Өрт уота салаан кэбиспит. Бу өрт уотун ыыппыт уол хаайыыттан хаайыы дьиэлээх, уһаабат дьылҕалаах курдук сылдьаахтыыра.
Бу түбэлтэ 2012 сыллаахха, оскуоланы саҥа бүтэрэн сырыттахпына, буолбута. Сайын от ыйын итии күннэрин баттаһа, дэриэбинэттэн балтараа көс ыраах сытар Наҕааны диэн ааттаах сиргэ оттуу кэлбиппит. Наҕааны көмүс хатырыктааҕынан, көтөр кынаттааҕынан биллэр. Көнө хонуулаах, алаастыҥы улахан сир.
Аҕабыныын иккиэйэҕин кэлэммит уруккута ЛТО лааҕырын дьиэтэ баарыгар онно түспүппүт. Былыр-былыргыттан киһи аймах олорон ааспыт сирэ. Ону туоһулуур былыргы дьон уҥуохтара барыһан тураллара. Кэлээт, сээкэйбитин бэриннибит, күөс өрүннүбүт. Аҕам, саастаах киһи быһыытынан, уотун аһатта, урут олоро сылдьыбыт буолан «оҕолоргун баалаама» диэн көрдөстө. Ол кэннэ дьиэҕэ киирэн сытта. Мин огдоон тула ону-маны бэрийэ сырыттым. Тулам иһиллээбит курдук уу чуумпу. Эбэбит барахсан долгунун да оонньоппот, отумаһы сиэркилэ курдук түһэрэн көрдөрөр. Ити чуумпуну аймаан, эмискэ үлүгэр аһаҕас турбут дьиэбит аана ким эрэ хайа бырахпытын курдук, сабыллан хаалла. Аҕам дьиэттэн ойон тахсаат, «аанынан тоҕо оонньуугун» диэтэ. Ону мин: «Бэйэтэ сабылынна…» — диэтим. Аҕам: «Баҕайылар арыгыга сөп буолбакка, дьээбэлииллэр эбит», — диэн мөҕүтүннэ, уокка арыгы кээстэ. «Салгыы хайыыллар эбитий?…» диэн дух-дахтуттан сырыттыбыт да, туох да биллибэтэ
Дьиэбит тулатын охсон баран, утуйардыы оҥостон сыттыбыт. Арай эмискэ дьиэ иһигэр, аан хоско киһи бөҕө киирбитин курдук, атах тыаһа өрө оргуйа түстэ. Саҥа-иҥэ бөҕөлөр. Мин куттанан этим сааһа аһылынна, сап-салыбырас буолан хааллым. Номнуо утуйан буккуруу сытар аҕабын уһугуннардым. Аҕам уһуктаат, «сүгүн буолуҥ» диэтэ да, салгыы утуйан муннун тыаһа хаһыҥыраабытынан барда. Ол көстүбэт баҕайылар аан хоско түүн хойукка диэри ньамаласпыттара. Саҥалара букатын чуолкайа суох этэ.
Ити сайын Наҕааныга икки күрүө оту оттообуппут. Биирдэ аһаҕас эттээх оҕо кэлэ сылдьан киирбэтэҕэ. «Дьиэ иһигэр тобус-толору киһи баар» диэбитэ. ЛТО дьиэтигэр төһө киһи, оҕо аймах олорон ааспыта, олортон ким хайдах-туох дьылҕаламмыта биллибэт буоллаҕа. Ол дьон куттарасүрдэрэ төрөөбүт алаастарыгар сүппэттии иҥэн хааллаҕа.
Кэйээриннээһин диэн ынырыктаах сиэр-туом баар буолар этэ. Билигин умнулунна. Уоруу-халаһыы дэлэйбит кэмигэр тилиннэриэххэ баара. Хайдахтаах да улуу уоруйаҕы тэһиппэккэ кэһэтэр этилэр.
Хондо үрэҕин таһыгар баар Араҥастаахха олордохпутуна, биһигини кытта дьукаахолорор Сэмэнньэй оҕонньордоох икки сүөһүлэрин уоруйахтар сулуйан барбыттара. Ыанар ынаҕы уонна ол күһүн идэһэ буолуохтаах улахан кунан оҕуһу. Оҕонньор эрэйдээх оҕолорунуун хас да күнү быһа көрдөөн сордонон баран, сүөһүлэрин сэмнэҕин эрэ булаахтаабыттара. Оо, онно оҕонньор эрэйдээх ытаан, суланан-кэлэнэн биэрээхтээбитэ. Оччотооҕу киһиэхэ сүөһүтэ суох хаалыы диэн киһи аатыттан ааһыы, хоргуйан өлүү суолугар үктэнии, иэдээн буоллаҕа. Сэмэнньэйбит олус ытаан-суланан баран, устунан иирэн хаалара буолуо диэн куттаммыппыт кэннэ, биир сарсыарда киһибит муус холку туран соһуталаата. Дьэбин уоһуйбут, улахан дьыалаҕа быһаарыммыт дьүһүннээх. «Чугас олохтоох киһи дьаабыламмыт буолуохтаах, кини эрэйдээх тугу булан ылыаҕай диэн сэнээн, атаҕастаан… Итинник нэгэйдик дьүһүлэнэр буоллахтарына, аны кэлэн тугун харсай… Билигин кэлэн туохпун иитэ сатаан, туохтан тардыныамый. Мэһэй-хааччах суох. Кэйээринниибин» диэн сэһэннээх буолла. Дьонум: «Кэбис, тугуҥ тылай. Сэтин-сэлээнин уйуоҥ суоҕа, онтуҥ тиийбэтэҕинэ, бэйэҕэр төннөр дииллэр», — эҥин диэн алы гына, ааттыы сатаатылар да, оҕонньор бэриммэтэ.
Инньэ гынан кэйээринниир буоллубут.
Сэмэнньэй оҕонньор ордон хаалбыт биир тарбыйаҕын манньа биэрэн Ордьоох Охонооһой диэн ойуун-ичээн аҥаардаах кырдьаҕас киһини ыҥыран аҕалла.
Сүөһүлэр уоруллубуттара бэһис-алтыс күнүгэр буолуо, бука. Балаҕаммыт иһэ сарсыардаттан үлэ-хамнас буолан тигинээтэ. Ойууммут тыаттан эмэх мас киллэрэн олорордуу моһуоннаан киһи эмэгэтин оҥордулар. Бурдук соломотуттан эмиэ соччо кээмэйдээн «от атах уол» диэни бэлэмнээтилэр. Мас бөҕөтүн чохтоотулар, түннүктэри бүөлээтилэр, бу түүн ким да иһирдьэ-таһырдьа быгыахтаабат диэн ууну-маһы бэрэлээтилэр. Кыра оҕолору ыалларга хонноро ыыталаатылар, «бачча оҕо туох да буолуо суоҕа» диэн миигин, хата, ханна да ыыппатылар.
Киэһэ лаппа хараҥарбытын кэннэ сиэр-туом толоруута саҕаланна. Ойууммут, бастатан туран, хаста да төхтүрүйэн бу оҥоһуллан эрэр ыар дьыала Сэмэнньэй оҕонньор көҕүлээһининэн баран эрэрин, онон иэһэ-иэстэбилэ, аньыыта-харата барыта киниэхэ тиксэрин хаста да лаппыйа эппитин, уоту алҕаабытын өйдүүбүн. Ойуун үөрэппитин быһыытынан, оҕонньорбут уот иннигэр тиийэн, ытаансоҥоон, суланан кыһалҕатын этиннэ, муҥур уһукка тиийэн маннык суолга баран эрэрин биллэрдэ. Быһата, кэйээрин саҕаланна…
A.X.
1979 сыл от ыйыгар археология эспэдииссийэтигэр сылдьан, Маалыкай сэлиэнньэтигэр Василий Кириллин диэн аатырбыт булчут ытык кырдьаҕаһы көрсөн кэпсэппитим.
Кини ийэтэ Манчаары кэргэнэ буола сылдьыбыт Мототто диэн кыыс чугас дьүөгэтэ эбитэ үһү. Онон ийэтин кэпсээнинэн Манчаары туһунан балачча сэһэни суруттарбыта. Итиннэ мэҥэһиннэрэн, Марха өрүс хаҥас салаатыгар Хайыҥыйа диэн улахан баай үрэх түһэрин, онно Накыыт диэн балачча обургу салаа үрэх түһэрин кэпсээбитэ. Ол үрэх орто сүүрүгүн диэки, уҥа биэрэгинээҕи хайа үрдүгэр дьикти балаҕан турарын туһунан эппитэ. Ол кэпсэлин тиэрдэбин:
— Үрэх үрдүнээҕи хайа үрдүгэр «абааһы балаҕана» диэн баарын кыра сааспыттан истэрим. Көрүөхпүн олус баҕарар этим эрээри, аҕам буойарыттан, сүрдээн-кэптээн кэпсиириттэн толлон, улаатан да баран, чугаһынан сылдьар этим эрээри — бу балаҕаҥҥа тиийбэт этим.
Биирдэ бултуу сылдьан аҕабын ыган-хаайан, бу балаҕаҥҥа тиийбиппит. Сэлии ыйын хаара чараас этэ. Таас балаҕан илэ бэйэтинэн турара. Тиэргэн курдук ырааһыйалааҕа. Ол ортотугар элбэх салаалаах баараҕай улахан тиит турара, салаатын төрдүнэн кумалааннааҕа. Аҕам үөһэ тыынан баран сибигинэйэн эппитэ:
— Бу балаҕан сэргэтиттэн, ити кумалаантан уот кыһыл тииҥ тахсан оонньуур дииллэр. Ол балаҕан иччитэ үһү.
Дьиэ иһигэр киирбиппит, дьикти хартыына манна баар эбит: икки тааһы туруоруууран оһох курдукоҥорбуттар, холумтан курдуктаах, онно лаппаҕар чаанньык курдук таас иһит турар. Уҥа уонна кэтэҕириин өттүнэн кыараҕас түннүктээх, уҥа диэки биир киһи утуйуох аас ороно баар. Кэтэҕириин диэки кыра таас остуол курдук турар. Ол ойоҕоһугар таас олох мас турар. Остуол үрдүгэр тааһы хаһан оҥорбут курдук кыра миискэтиҥи иһит оҕото баар. Оһох иннигэр сүгэ курдук таас сытар. Остуолга да, оһох холумтаныгар да, бука кэлин сылдьыбыт дьон уурбуттара буолуо: ол-бу өрбөх сыыһа, сиэл эҥин элбэх. Биһиги биирдии хамса табаҕы остуолга кутан баран тахсан бардыбыт.
Дьэ дьикти маннык балаҕан баара. Ону хаһан, ким туттубутун туһунан сэһэн буолбат этэ, көннөрү абааһы балаҕана эрэ дииллэрэ. Олус абааһыргыыр, толлор буоланнар, ити туһунан мээнэ кэпсээбэттэр этэ. Үйэбэр итинник дьиктини көрө иликпин, — диэн Баһылай оҕонньор кэпсээнин түмүктээбитэ.
1947 сыллааҕы күһүн бу этиллибит дьикти балаҕаны тииҥнии сылдьан киирэн көрөн тахсыбыт оҕонньор баара. Кини төрдө — Ньурба Аканатын киһитэ, Иван Иванов-Акана Уйбаан диэн кырдьаҕас хомуньуус. Сунтаар сэлиэнньэтигэр олорор этэ. Ньурбатааҕы Норуоттар доҕордоһууларын түмэлин дириэктэрэ Ксенофонт Дмитриевич Уткин бу Акана Уйбаантан балаҕан турар сирин хаартатын оҥорторон ылбыттаах.
Мин Иван Николаевичтан бу балаҕан туһунан суруйан ылан баран, Кириллин суруйтарбыт кэпсээнигэр тэҥнээн көрбүтүм. Хайалара да улахан уратылара суох. Василий Кириллин балаҕаны 20-ччэ саастаах сылдьан көрбүт буолан сороҕун умнуон сөп этэ эрээри, кэпсээннэрэ соччо уратылара суох.
И.Н. Иванов «Хорулаттан Куоначчаан үрэҕин булан, Накыыт үрэҕэр курдары түстэххэ, бөртөлүөтүнэн икки-үс эрэ чаас устата көтүөххэ сөп. Ол кэннэ балаҕан тиэргэнигэр холкутук түһэр кыах баар» диирэ.
Мин санаабар, дьиктини көрдүүр, манныктарынан интэриэһиргиир этнографтар дуу, устуоруктар эбэтэр түмэл үлэһиттэрэ ылсан, бу «абааһы балаҕанын» көрдөөн көрүөхтэрин сөп эбит.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Кэйээрин/ А.Х // Кыым. — 2020. –Олунньу 13 күнэ. — С. 42.
- Тыас-уус //Кыым.-2020.-Кулун тутар 5 күнэ.-С.42.
- Киһи уҥуоҕун оттубут //Кыым.-2020.-Алтынньы 1 күнэ.-С.42.
- Дьикти балаҕан //Кыым.-2024.-Сэтинньи 7 күнэ.-С.34.
- Выставку подготовила:
- Малгарова Е.С.
- заведующий