Таатта диэн Саха Сирин улууһа. Административнай киинэ — Ытык-Күөл. Кулун тутар 25 күн 1930 сылтан төрүттэммитэ. Сирин иэнэ 19,0. Киһитин ахсаана 16,3 тыһ. киһи(2016). Киһи ортоку олорор сааһа 30 саас. Таатта улууһа саамай тапталлаах уонна ытык сир. Бу дойду кэрэ айылҕалаах сир, урут-уруккаттан олоҥхоһуттарынан, уус дьоннорунан биллэрэ.
Мин оҕо сырыттахпына дьоммунаан Оккуодай диэн алааска олорбуппут. Оччотооҕу ыал сиэринэн бэйэбит эрэ буолбатахпыт, дьукаахтардаахпыт. Мин кыра уол ийэбиниин атахтаһа мас ороҥҥо сытабыт. Арай биир түүн туох эрэ хоонньубар киирэн эргичиҥниир, бөкүнүҥнүүр. Мин дьиктиргээтим эрээри, уубар аҥаарыйан улахаҥҥа да уурбатым. Эргэ нэк сонум буолуо дии санааммын, өссө ылан саптаары гынным. Онтукам, доҕоор, туох эрэ атын буолла, этим тарта! Илиим иминэн таарыйбытым, эмиэ да оҕо төбөтүн курдук. Мин дьукаахтарым аҕыс ыйдаах оҕолоро сылдьар дуу дии санаатым. Ол эрээри дьукаах оҕом буолбатахха дылы. Уопсайынан, бу туох эрэ атын сылдьары сэрэйбитим, дэлби ыксаабытым. Абааһым буоллаҕына сүгүннээбэт: биир кэм эргичиҥнээ да эргичиҥнээ, өссө суорҕаммын тардыалыыр. Итинник бэрт өр кииристибит. Төһө эмэ өр эрэйдэнэн ороммуттан үтэн-үтэн, төкүнүтэн түһэрэн кэбистим. Онуоха били баҕайым сүгүн арахпакка аны суорҕаным быыһына илиитин угар, тараһабын тарбыыр. Мин суорҕан нөҥүө кини илиилэрин аллара бүк баттыы сатыыбын. Куттаммыт санаабар, түүнү мэлдьи букунастым.
Итинник балай да уһуннук мучумааннана сыттахпына ийэм уһугунна. Туран оһоҕун отунна. Ол тыаһыттан били баҕайым, куттанан буолуо, сүтэн хаалбыта. Сотору соҕус буолан баран соһуччу баҕайы аҕам оҕонньор ыалдьан өллө. Кэлин дьон, били, түүнү быһа утуппатах баҕайы аҕаҕын сиэри сылдьыбыт абааһы буолуохтаах диэн тойоннообуттара. Онно мин улахан киһи эбитим буоллар, ол абааһыны хам баттаан кэбиһиэх эбиппин. Оччоҕо, баҕар, аҕам өлүө суох этэ.
Таатта улууһугар биир музей баар. Онтон мантан көһөрүллэн кэлбит тупсарыллыбыт 20-чэ өтөх балаҕаннара. Хас биирдиилэрэ киһи киһиэхэ мээнэ кэпсээбэт үһүйээннэрдээх. Оҕолор түүн балаҕаннарга тыас иһиллии барааччылар. Ол курдук күрүөтүн кытыытыгар хоп-хойуутук үүммүт талахтардаах. Ол быыһыгар кып-кыракый үүтээн баар. Киһи чохчойон кэриэтэ киирэр намыһах. Үс уолаттар биир балаҕаҥҥа иһиллии сатаан баран тугу да истибэккэлэр, төннөн иһэн көрбүттэрэ, ол үүтээн уоттаах турар үһү. Баран көрүөххэ диэн буолбут. Ааны арыйбыттара оһоҕо оттуллубут, остуола тардыллыбыт үһү. Кып-кыччыгый эмээхсин оһох кэнниттэн тахсан кэлбит. «Киириҥ оҕолор, киирэн чэйдэ иһэн барын», — диэбит. Биир уоллара киирбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалбыт, иккиһэ киирэн истэҕинэ үсүһэ тардан ылбыт. «Акаарыгыт дуо, киириэ суохтааххыт буолбат дуо!» — диэбит. Анараа уол киирээтин кытта аана сабыллан хаалбыт. Арыйа сатаабыттар, сатаан арыйбатахтар, дьону ыҥыра барбыттар. Кэлэн көрбүттэрэ, уоллара муннукка симиллэн баран сытар үһү. Өлбүтэ ырааппыт. Иккис уол үс күнү быһа ыалдьан баран, үһүс түүнүгэр өлбүт. Үһүстэрэ ол түбэлтэ кэннэ үс сыл буолан баран өлбүтэ. Айдаан бөҕө тахса сылдьыбыта. Музейы хайдах саппатахтарын сатаан санаабаппын.
Бу түбэлтэ ааспыт үйэ сэттэ уонус сылларыгар Тааттаҕа буолбут эбит. Биһиги Ытык Күөлгэ, оройуон киинигэр олорорбут, онно дойдубар Уолбаҕа бараары гынабын диэн аймахпыт Сэрэппиин киирэн, бэлисипиэт уларсыбыта. Оччолорго билиҥҥи курдук элбэх массыына суоҕа, эгэ чааһынай көлө кэлиэ дуо, кытайдар курдук, дьон-сэргэ, кырдьаҕаһыттан-эдэриттэн тутулуга суох, бары кэриэтэ бэлисипиэти миинэллэрэ. Биһиги ол кэмҥэ икки бэлисипиэттээх этибит, дьонум Сэрэппииҥҥэ «Уралбытын» уларсыбыттара.
Уолба Ытык Күөлтэн хоту диэки отут үс килэмиэтир тэйиччитэ. Ол саҕана билиҥҥи улахан айан суола суоҕа, бөһүөлэккэ киирэр суол икки алааһы туораан ааһара. Бастакы алаас Өҥөй алааһа диэн. Алааска илин диэки хайысханан киириллэрэ, онтон аллара диэки түһэн, хоту өттүнэн арҕаа тахсан, чөкө соҕус киһи уҥуоҕунан ойуурга киирэн, нөҥүө алааска түһүллэрэ.
Сэрэппиин киэһэлик, күн киирэн эрдэҕинэ, ити алааска тиийэн кэлбит. Киһи уҥуоҕун аттынан айаннаан иһэн көрдөҕүнэ, арай биир дьахтар, киниэхэ көхсүнэн буолан, баттаҕын тараана олорор эбит. Сэрэппиин туох дьиибэ дьахтара куттаммакка, киһи уҥуоҕар кэлэн баттаҕын тараана олордоҕой диэн мөҕүттэ саныыр. Арыый үөһэ тахсан эргиллэн көрбүтэ, бэрт соторутааҕыта куһаҕаннык өлбүт Киристиинэ диэн эдэр дьахтар эбит. Сэрэппиин дьиэтигэр, быһа холоон үс килэмиэтир курдук сири, хайдах тиийбитин да өйдөөбөккө хаалбыт. Олус куттанан, уолуйан сүрэҕэ ыалдьан өлө сыспытын өрүһүйбүттэрэ.
Бу кэнниттэн бокуонньук илэ сылдьан бар дьонун куттаабыта, ол сайын дьон-сэргэ киэһэ таһырдьа тахсалларыттан саллар буолбуттара. Киристиинэ көмүллүбүт сирин туһаайыытынан дьоҕус холорук кэлэн, олорбут дьиэтин хайысхатынан сүтэрэ. Кини дьиэтигэр соҕотох оҕонньор олорбута, ол эрээри бокуонньук түүн ахсын кэлэн дьиэтиттэн холдьохсоруттан, кутталыттан ол дьиэттэн көспүт. Ол сайын мин Уолбаҕа сайылыы сылдьарым, эбэм уулуссаҕа мээнэ оонньото таһаарбата. Киристиинэни ынахтарын хомуйа сылдьар дьүөгэтэ көрсө түспүтүн туһунан кэпсэл баара. Ол кэнниттэн ол дьахтар барахсан уһуннук балыыһаҕа сыппыта.
Өссө дьиктитэ диэн, таһаҕас тиэйэн аҕалбыт нуучча суоппардара дьахтары көрөллөрүн туһунан кэпсииллэрэ. Арай, айаннаан истэхтэринэ, киһи уҥуоҕар эдэр дьахтар баттаҕын тараана олорор үһү. Ону көрөн туох буолбут дьахтарый, куттаммакка киһи уҥуоҕар тахсан баттаҕын тараана олорор диэн сөҕөннөр, олохтоохтортон ыйыталаспыттарын туһунан кэпсииллэрэ.
Ити курдук дьон-сэргэ санаата айманан, олус куттанан олорбуппут. Эбэм олоҕу олорбут, саастаах киһи сиэринэн мөҕүттэрин өйдүүбүн: «Бэйэтин дьаһаммыт киһини дьону кытта биир сиргэ көмпүттэрэ итинник буолла, өссө сулустаан, былаахтаан буолан», — диирэ. Былыр өбүгэ сиэринэн итинник түбэлтэҕэ киһини умса көмөллөрө үһү.
Күн-дьыл баран испитэ, кыһын ааһан, саас буолбута.
Сэрэппиин аҕата Тэрэнтэй диэн кырдьаҕас хомуньуус хорсун санааны ылынан, хас да киилэ тууһу атыылаһан, дьахтар көмүллүбүт буорун үрдүгэр куппут. Туус хаары кытта ууллан буорга иҥиэхтээҕэ…
Дьэ, ол кэнниттэн эрэ кимиэхэ да көстүбэт буолбут.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : «Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. — 160 с.
Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
Саха сирин дьулаан түбэлтэрэ / хомуйан онордо Д. Д. Михайлов. – Дьокуускай : Бичик, 2018. — 125 с.
- Выставку подготовила:
- Игнатьева Д.П.,
- библиотекарь