Киинэ — Хаандыга бөһүөлэк. Төрүттэммит күнэ-дьыла — 1931 сыл ыам ыйын 20 күнэ. Сирин иэнэ — 135,8 тыһ. кв. км. Дьокуускайга диэри ырааҕа: сиринэн — 449 км; уунан — 642 км; салгынынан — 370 км. 2002 сыллааҕы сурутуу көрдөрөрүнэн, олохтоохторун ахсаана: 15 275 киһи. 2002 сыллааҕы сурутуу түмүгүнэн омуктар ахсааннара уонна өлүүлэрэ маннык: сахалар — 5 280 киһи (34,57%); нууччалар — 7 387 киһи (48,36%); украйыыннар — 850 киһи(5,56)%, эбээннэр — 829 киһи (5,43%); татаардар — 167 киһи (1,09%), эбэҥкилэр — 86 киһи (0,56%); атыттар — 676 киһи (4,43%). Улуус киһитин ахсаана 2007 сылга 14 281 киһи.
Улуус Саха Сирин илин өттүгэр тайаан сытар. Сирин ньуура араас. Сыл устата 200—250 мм сөҥүү түһэр. Сүрүн өрүстэрэ — Томпо, Алдан. Улуус иһигэр эриэккэс сир — былыр-былыргыттан ураты баай флоралаах Лэкэ Хайата баар.
Күн бүгүн улууска 9 муниципальнай тэриллии баар, ол иһигэр 2-тэ куораттыы тииптээх. Куораттыы тииптээх бөһүөлэктэргэ 9,2 тыһ. киһи, тыаларыгар 6,1 тыһ. киһи олорор. Тополинай сэлиэнньэтигэр, сүрүннээн, эбээннэр олороллор.
Улууска хорҕолдьун, алтан, сибиниэс, сурьма, молибден, кыһыл уонна үрүҥ көмүс, таас чох, о. д. а. туһалаах баай арааһа баар. Федор Шарыпов кыһыл көмүстээх руднигын туһунан сибидиэнньэлэр өссө 1743—1745 сс. биллибиттэрэ.
Улууска промышленность күүскэ сайдар. Экономикатыгар сүрүн миэстэни чоҕу хостооһун ьлар. Тыа хаһаайыстыбата промышленноһы кытары тэҥҥэ сайдар. Олохтоохтор тыа хаһаайыстыбатынан: сылгы, ынах сүөһүнү, табаны, килиэккэлээх кыылы иитиинэн, кылааннаах түүлээҕи бултааһынынан, оҕуруот аһын үүннэриинэн дьарыктаналлар.
Бу түбэлтэ 2007 сыллаахха буолбут. Кэргэним аах үс буолан Томпо оройуонугар биир саас бултуу бардылар. Тополинай бөһүөлэктэн ыраах биир үүтээҥҥэ хонор чиэскэ тиксибиттэр. Былыр ити диэки хаайыылаах дьо суол тутуутугар үлэлээбиттэрэ. Билигин да ол хаайыылар оннулара баар. Сирдьиттэрэ икки эбээн уолаттара эбит. Киэһэ, утуйалларын саҕана, ол уолаттар массыына иһигэр утуйабыт диэн, үүтээҥнэ киирбэтэхтэр. Түүн үөһэ биир табаарыстарын хаһыытыттан уһуктан кэлбиттэр. Үһүс уоллара, иһим ыарыйда диэн баран, массыынаҕа тахсан сыппыт. Били иккис уолбут, быһах ылан баран хос сыппыт. Сотору буолаат, иккистээн хаһыытаан баран таһырдьа ыстаммыт.
Кэргэним сытан хаалбыт. Нууччалыы иитиилээх буолан, ол-бу аньыы-хара эҥин диэни билбэт бэйэлээх этэ. Соҕотох хаалан баран утуйа сатыы сыппыт. Арай туран, атаҕын үрдүгэр ким эрэ олорбут. Ыарахан баҕайы ыйааһыннаах эбит. Көрдөҕүнэ, бытыктаах нуучча киһитэ олорор үһү. Эргэ баҕайы телогрейкалаах эбит: “Хантан-туохха кэллигит?” — диэн кэпсэтэн барбыт. Туран иһити-хомуоһу тыаһатар, аһыыр эҥин үһү. Кэргэним, кутталыттан кыайан турбат буолан, сыппыт. Били этэринии: “Душа в пятки ушла”, — диэн кэпсиирэ. Сарсыарда туран, түргэн соҕустук хомунан, салҕыы бултуур сирдэригэр барбыттар. Ити үүтээҥҥэ ким да хоммот эбит. Өссө кыра нуучча оҕото көстер үһү, куруук “килиэптэ биэрин” диир эбит. Кэлин олохтоохтор кэпсээбиттэрэ, аччыктаан өлбүт оҕо эбит.
Туттуллубут матырыйаал: Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ:»КУО» сурунаалтан хомурунньук/ бэлэмнээтэ Елена Иванова: Алдан Лукачевскай ойуулара].- Дьокуускай : Удьуор, 2016. — С.84.
Оҕо сааспар буолан ааспыт биир түбэлтэни кэпсиэм. Биэс саастаахпар, уһуйааҥҥа сылдьар эрдэхпинэ, буолбута. Кэскил диэн бөһүөлэкпитигэр биир кыра дьиэ баар. Ол дьиэҕэ урут аймахпыт олорор этэ. Кини куһаҕаннык суох буолбута: түннүгүнэн киирэн өлөрбүттэрэ. Ол кэнниттэн бэйэбит дьиэбит умайан хаалан, ол дьиэҕэ көспүппүт. Онно эһэбин кытта иккиэн олорбуппут. Эһэм — аатырбыт булчут, онон наар бултуу баран хаалара. Мин ол саҕана наһаа мэникпин, дьиэбиттэн күрээн, оонньуу барар этим. Ол иһин эһэм миигин дьиэҕэ хатыыр буолбута.
Биир түүн арай уһуктан кэлбитим тэлэбиисэрим үрүҥүнэн көрөн баран турар, муоста хачыгырыыр, ол быыһыгар сурунаалы арыйар, сабар тыас иһиллэр. Куттанаммын, эһэм хоонньугар киирэн утуйдум. Ол бастакы бэлиэтэ этэ.
Онтон аныгыскы күннэргэ оонньуурдарым сүтэр буолбуттара. Биир күн эһэм, умуһахха киирэ сылдьан, ол сүппүт оонньуурдарбын булан ылла. «Хайдах манна кэлэн хаалбыттарай?» диэн, иккиэн муодаргыы санаатыбыт.
Онтон биир күн эһэм, таспыттан ааммын хатаан баран, бултуу барда. Күнүс соҕотоҕун оонньуу олордохпуна, оһох кэнниттэн оҕо тахсан кэллэ. Мин көрөн бараммын, уолуйан хааллым. Бэйэм саҕа уҥуохтаах, баттаҕа ыһыллыбыт, маадьаҕар атахтаах. Түргэн-түргэнник хааман кэллэ уонна «оонньуохха» диэтэ. Хаһан да оонньооботохпун оонньоотум, астынным, дуоһуйдум аҕай. Барарын саҕана «мин туспунан кимиэхэ да кэпсээйэҕин, сарсын эмиэ кэлиэм» диэн баран, оһох кэннигэр сүтэн хаалла. Оннук хас да күн оонньоотубут.
Онтон биир күн оонньуу сылдьан оонньуурбутун былдьастыбыт. Ону «эһэбэр үҥсүөм» диэн куттаатым.
— Үҥсүмэ, куһаҕан буоларын билэҕин дии, — диэн хардарда.
— Син биир үҥсүөм, — диибин. Онуоха өһүргэнэн баран, оһох кэннигэр киирэн хаалла уонна тахсыбата.
Эһэм сотору буолаат, тиийэн кэллэ. Ону «тахсыахха» диэн баран, эһэбин таһырдьа соһон таһаардым уонна кулгааҕар сибигинэйдим. Хайдах баарынан барытын кэпсээтим: «Ити дьиэ иһигэр оҕо баар. Кинилиин оонньуу сылдьан, этистибит», — диэтим. Эһэм элбэҕи ыйыталаспакка, «сөп» диэтэ. Ол кэнниттэн миигин соҕотохтуу хаалларбат буолбута.
Оннук сылдьан, күүскэ ыарыйдым, ороммуттан да турбат буолан хааллым. Икки күн олох сыттым, этим барыта ыалдьар, ытыы-ытыы сытабын. Эһэм миигин аһынан, «дьонтон эмп ыйыталаһыам» диэн, чугастааҕы ыалларга таҕыста. Мин кутталбыттан харахпын симэн баран сыттым. Өр-өтөр буолбата, эһэм кэллэ. Ону мин ол оҕо кэллэ дии санааммын, дэлби хаһыытаатым. Эһэм «кэбис» диэн баран, көтөҕөн ылла уонна таһырдьа таһаарда. Олбуортан тахсарбытыгар ыарыым улам сүтэн киирэн барда, чэпчээн хааллым. Онтон үчүгэй буолбутум. Бултуу барарыгар миигин ыалларга хаалларар буолбута. Кэлин 1-2 кылааска сылдьар кэммэр ол дьиэттэн көспүппүт.
70-с сыллардаахха, оччолорго Кириэс Халдьаайы «Томпо» сопхуоһу кытта биир эрдэҕинэ, чулуу суоппардара Иннокентий сааһыары Дьокуускайтан таһаҕас тиэйэн испит. Кириэс Халдьаайы утарыта Хаадьыма диэн сир саамай үрдүк сыырыгар тахсаат, массыыната халтарыйан, тыа иһигэр биирдэ баар буола түспүт!
ЗИЛ массыына кэбиинэтигэр суоппардыын үһүө эбиттэр. Ыстанан түһэн, күрдьэхтэрин ылан массыынаны таһаараары үлэ бөҕөнү көрсүбүттэр. Өр-өтөр гымматахтар, массыыналарын суолга таһаарбыттар уонна үөрэн-көтөн дьиэлэрин диэки ыйылата турбуттар. Ити кэмҥэ уу-хаар тахсан, суол субу сабыллаары турар эбит.
Иннокентий сарсыарда үлэтигэр барыан иннинэ сиэбин хастыбыта — суоппардыыр бырааба да, дьон ону-маны атыылаһыннараары сакаастаан биэрбит харчылара да суох буолан биэрбит. Соһуйуу бөҕөнү соһуйбут. Өйдөөбүтэ: били массыыната батыллыбыт сиригэр түһүөн сөп курдук эбит. Сонно тута ол күн өрүс уҥуор тахсаары, докумуон көрдүү уонна туох таһаҕаһы аҕалбыттарын кэпсээри сопхуос дириэктэрэ Василий Куприянов хонтуоратыгар тиийбит. Киирэн кэпсэппэхтээн иһэн массыына ыытар быраабын сүтэрбитин эппит. Ити кэмҥэ дириэктэр газик массыыната атын суһал наадаҕа барар буолан, докумуоннары сылааһынан «ирдэһии» кыаллыбакка хаалбыт.
Ол курдук халлаан улам сылыйан, хаар ууллан Алданы туоруур букатын да тохтуур. Тута сөрөөн сааскы ыһыы саҕаланар. Ыраах айаҥҥа сылдьар массыыналары дьиэ таһынааҕы үлэҕэ ыыталыыллар. Бириэмэ аастар ааһан иһэр. Ол дьыл сайына ардахтаах буолан, от өлгөмнүк үүнэр. Бу кэмҥэ Иннокентий бэйэтин хамнаһыттан дьон сакааска диэн биэрбит харчытын толору төлөөн бүтэрбит.
Биирдэ табаарыһа Михаилы көрсө өрүс уҥуор мотуордаах тыынан тахса сылдьарга сүбэлэһэллэр. Болдьоспут кэмнэригэр, барыахтаах күннэрин түүнүгэр, арай Иннокентий түүл түһээбит. Түһээтэҕинэ, докумуонун, харчытын көрдүү Алданы туораан, Михаиллыын сыыр үрдүгэр тахсан, барбахтыы түһэн баран, биир хаа «Беломорканал» бөппүрүөскэни булаллар. Кыратык барбахтыы түһээт, аны иккис хаа табаҕы булаллар, онтон өссө хаама түһэн баран, туох эрэ күөлэһийэн, отун үрэйэн, буору тибилийбит сиригэр бырааба, кумааһынньыга бу сыталларын булан, үөрэн өлө сыһар. Тураат, түүлүн кэргэнигэр кэпсээбит. Кэргэнэ итэҕэйбэтэх: «Ама, оннук буолар үһү дуо?» — диэн баран, үлэтигэр барбыт.
Ол күн Иннокентийдаах эрдэ айаннаабыттар. Алданы туораан, мотуоркаларын биэрэккэ хаалларан, сыыры өрө дабайан биллэр-биллибэт кыһыҥҥы суол омоонугар балачча барааттарын кытта, арай бөппүрүөскэлэрэ көстүбүт. Соһуйуу бөҕөнү соһуйаллар. Өссө барбахтаан иһэн, аны иккиһи булаллар. Дьиибэргии-дьиибэргии айаннаан иһэллэр. Быраабын сүтэрбит Иннокентий бастаан испит. Доҕоор, арай иннилэригэр хойуу баҕайы от үүммүт бөлкөйүн туох эрэ күөлэһийэн буоругар диэри тибилийбит сиригэр кэлбиттэр. Харахтара биир кэм дьэргэҥнэс буолар. Иннокентий, арааһа, манан быһыылааҕа диэн, тыа диэки көрө түспүтэ, түһээбитин курдук, кумааһынньыга сытар эбит! Өссө аҕыйах устуука бытархай харчыта кытта. Кумааҕы харчыта сайыҥҥы ардахха кытыыта кыратык түүнүк буолбут. Онтон уоскуйан, өйдөөн-дьүүллээн көрбүттэрэ кумааһынньык тыҥыраҕынан хайа тардыллыбыт суоллаах, биир сиринэн дьөлө ытырыылаах эбит. Быраабын ылбыта 5-с нүөмэрэ тобулу ыстаммыт. Ону, «бука, тыатааҕы буочара буоллаҕа» диэн сылыктаабыттар. «Ити түгэн кэннэ айаҥҥа сылдьар кэммэр ити сиргэ махтанаммын, үс сыл устата сүөһү төбөтүн уурбутум. 2 сыл суох гыммыт этэ. 3-с сылыгар тыыппатаҕа. Арааһа, амарах санаалаах эһэни булчуттар өлөрбүттэрэ буолуо», — диэн Иннокентий кэпсиирэ.
Оччолорго Хаандыгаҕа ГАИ начаалынньыгынан Дорофеев диэн киһи үлэлээбитэ. Сүтэ сылдьыбыт быраабын уларыттара барбытыгар: «Бу быраапкын аны «прокола суох» биэнсийэҕэ тахсыаххар диэри илдьэ сылдьыыһыгын. Саамай үрдүкү «ГАИ» бэлиэтээбит», — дии-дии күлбүтэ үһү.
Иннокентий биэнсийэҕэ тахсыар диэри ыраах айаҥҥа этэҥҥэ сылдьыбыта.
Кэргэнин кэпсээниттэн Раиса АЛЕКСЕЕВА суруйбут.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
Алексеева Р., Дьикти түбэлтэ / Р. Алексеева // Кыым — 2025. – Олунньу 20 күнэ. — С. 34
Чөчүөккэ // Кыым — 2025. – Бэс ыйын 5 күнэ. — С. 34
- Выставку подготовила:
- Герасимова Р.К.,
- главный библиотекарь