Усуйаанаҕа уон тохсус үйэҕэ соҕотохтуу сураҕырбыт, аатырбыт сиэмэх ойуун Архыып Горохов-Байдарым олорбута. Миэхэ кини туһунан аан бастаан төрөөбүт сирин былыргытын чахчы билээччи, Усуйаана олохтооҕо П.Г. Горохов бу курдук кэпсээбитэ.

«Мин кинини оҕо сылдьаммын көрбүтүм. Дьоҥҥо үтүөнү даҕаны, куһаҕаны да оҥорбута элбэх. Ол курдук, кини дьонтон атаҕастаннаҕына эбэтэр тугу эмэ сөбүлээбэтэҕинэ, дьон иннин быһа этэр күүстээх илбистээх тыллаах, хомуһуннаах ойуун эбит. Оннук ойууннары сиэмэх ойууннар дииллэрэ. Байдарым араас ыарыыны, ол-бу уҥуох тостуутун эҥин үтүөрдэрин туһунан кэпсииллэрэ. Ийэм кыра сылдьан тарбаҕын сытыы быһаҕынан уҥуоҕар тиийэ быстыбытын силлээн баран, үрэн кэбиспит, онтон хам туппут. Онно көрөн турдаҕына быспыт сирэ кубарыс гыммыт, хаан барара тохтообут. Онтон: «Мээнэ дьоҥҥо эмтэппэт буол, араас санаалаах дьон баар буолаллар», — диэн сэрэппит. Айаннаан истэҕинэ сыарҕатын сыҥааҕа тоһуннаҕына, эмиэ оннук ньыманан оҥостон баран салгыы айанныыра. Өскөтө сыарҕата хаттаан алдьаннаҕына, дьиэтигэр сатыы барара диэн кэпсиир этилэр.

Кини дьонугар-сэргэтигэр оҥорбут биир үтүөтэ — табалар атахсыт ыарыынан ыалдьыбыттарын эмтээбитэ. Ол саҕана былыр Мохонооккоҕо дьоннор ыалларынан тарҕанан, бэйэ-бэйэлэриттэн ырааҕа суох олороллоро. Кинилэр аҕыйах да буоллар, таба көлөлөөхтөр эбит. Сайыныгар бары табаларын холбоон, таба дьиэтигэр тутан сайылаталлара. Ол олордохторуна табалара атахсыт ыарыытыгар ыалдьан, өлөн-сүтэн, аҕыйаан испиттэр. Онуоха Байдарым: «Табаларбыт өлөн бараналларыгар тиийдилэр. Турбутунан сатыы хаалар дьон буоллубут. Эһиги тылгытын быһа гыммакка көрүүлэнэн көрөө инибин. Кыайарым дуу, кыайбаым дуу? Дьоҥҥо куһаҕана суох буолуо суоҕа дуо… Кыбыстыылаах да буоллар, хайыамый, көрүүлэнэн көрүөм», — диэн элбэх-элбэҕи эппит, Бэйэтэ элбэх саҥалаах лахсыыр, холчур киһи эбит.

Ол курдук элбэҕи саҥаран баран, ойуунумсуйардыы дьаһаммыт. Таһырдьаттан талаҕы быстаран киллэртэрбит. Ону хамса чубуугун саҕа гына быспыт уонна эриэннии ойуулаан субатын хастаабыт. Онтон дүҥүрүн, былаайаҕын ылан, тэһиин туттаран кыыран барбыт. Көрүүлэнэн бүтэн баран: «Дьэ, оҕолор, алдьархай буолла — бырахпыт маһым дьоҥҥо баран түстэ», — диэбит. Дьон онтон ыла Усуйаанаҕа алта уонча сыл устата табалар атахсыт ыарыынан ыалдьыбатахтара диэн кэпсииллэрэ. Оттон ол бырахпыт маһа Тумат диэки Сааһыырга турар аатырбыт баай, аата-ахсаана биллибэт халыҥ үөр табалаах Кылдьыкыын табаларыгар тиийэн түспүт. Аатырбыт атыыһыт Кылдьыкыын туһунан таарыччы аҕыннахха, Гавриил Самсонович Слепцов быһа холоон 1864-1914 сс. олорон ааспыт. Биирдэ кинээстээбит, биир болдьоххо кулубанан талылла сылдьыбыт. Табаһыттара «табабыт ахсаанын билбэт этибит, уонча тыһыынча буолуо. Туттарбыт, сиирбит көҥүл этэ» диэн кэпсииллэрэ үһү. Ол туспа кэпсээн.

Байдарым эмээхсинэ эдэригэр куртаҕынан ыалдьан аһаабат буолбут. Онно-манна илдьэ сылдьан эмтэтэ сатаабыт да кыайбатахтар. Онтон бэйэтэ эмтииригэр тиийбит. Ол курдук кыыран-кутуран иһэн дүҥүрүгэр эмээхсинин ыарыытын — хааннаах чэлкэҕи түһэрбит. Ол кэнниттэн: «Эмээхсиним ыарыытын эмтээтим. Аны ыалдьыа суоҕа, үтүөрүө. Ол гынан баран бу ыарыыта кэлин өлөрүн саҕана көбүөҕэ», — диэбит. Ол эппитин курдук буолбут, эмээхсинэ кырдьан баран, ол ыарыытынан өлбүт.

Кини олорор сирэ элбэх балыктаах күөллээҕин үрдүнэн, табанан хас эмэ көстөөх сиргэ тиийэн илимниир идэлээх эбит. Биирдэ Дьааҥы уҥуор Испиэркэ диэн сиргэ тиийэн күөлгэ илимнэрин укпут. Хас да хоннорон баран, илимин көрө барбыт. Онно көрбүтэ, кини илимнэрин ким эрэ хостоон ылан ойбонун хайыҥар чохчолуу уурбут. Оҕонньор илимнэрин дьиэтигэр аҕалбыт. Кэлин истибиттэрэ, оҕонньор илимнэрин эһэн ылбыт киһи өрүттүбэттии ыалдьыбыт уонна сотору өлбүт. Оҕонньор ону истэн баран: «Барахсан эдэр баҕайы киһи этэ. Хайаан ол дөбөҥнүк өлөөхтөөтө… Өтөргө диэри үчүгэй баҕайытык сылдьара. Ол оҕо, чахчы мин илимнэрбин эһитэлии сылдьан тымныйбыта буолуо», — диэн саҥалаах буолбут. «Биирдэ табанан Мээлтик диэн сиргэ тиийбит. Тиийэн баран: «Сирбин-дойдубун күрүөлүү сылдьабын. Оҕолорум аны миигин сирим аатынан Икки Булгунньах диэн ааттыыр буолбуттар», диэн баран, күлэн күһүгүрэппит. Ол саҕана дьиэлээхтэр аҕыйах табалаахтарын сүтэрэн баран олороллор эбит. Ону эппиттэригэр: «Ырааппатахтар, аҕыйах хонон баран, күн ортотун саҕана дьиэлэригэр кэлиэхтэрэ. Маҥан таба бастаабыт», — диэбит. Дьиэлээхтэр сөҕүөхтэрин иһин, ойуун эппит кэмигэр табалара кэлбиттэр диэн, миэхэ оччолорго 80 саастаах Мотуруона эмээхсин тыаҕа олордохпутуна кэпсээбитэ.

Оттон бу ахтыыны билигин Сунтаарга олорор доҕорум, милииссийэ майора Н.В. Горохов аҕатыгар Аҥҥа оҕонньорго, эһэтэ Боруллуолаах Ыстапаана кэпсээбитин суруйтарбыта.

Аатырбыт ойуун Икки Булгунньах оҕонньоро, Байдарым, эдэр сылдьан биирдэ табанан олорор сириттэн хас эмэ көстөөх сиргэ Таҕарынньаҕа кэлэн илимнээбит. Хас да буоланнар биир улахан күөлгэ илимнэрин түһэрбиттэр. Онно биир эдэр, оруо маһы ортотунан тыллаһар төбөт баара оҕонньору сүгүннээбэтэх. Кини оҕонньор илимнэрин күөйэ бэйэтин илимнэрин түһэрбит уонна «эн да буолларгын ыларгын көрүллүө» диэн саҥаран, этэн-тыынан барбыт. Хас эмэ хоннорон баран, илими көрүү буолбут. Оҕонньор укпут илимнэригэр балык балачча туппут. Оттон, били эппит-тыыммыт эдэр киһи илимигэр аҕыйах кыра балык туппут. Онуоха эдэр киһи: Эн ойууҥҥун туһанан балыгы элбэҕи ыллыҥ. Ойууну муннун хааннаатахха, хомуһуна тостор диэччилэр», — дии-дии дьаабыламмыт. Онуоха дьонноро буойаннар, киһилэрин нэһиилэ тохтоппуттар. Ойуун дьиэтигэр айаннаабыт түүнүгэр, били киһи дьиэлээхтэрин утуппатах. Өҥүргэһинэн көрө-көрө өҕүй да өҕүй буолбут. Тиһэҕэр тиийэн балыгынан хотуолаабыт. Ол кэнниттэн өр буолбатах, устунан өлбүт. Ол сиргэ олус үчүгэй уулаах, улахана суох, мас иһигэр турар төгүрүк күөллээхтэр. Ол гынан баран ол күөллэрэ отой балыга суох эбит. Ону оҕонньортон ыйыппыттарыгар: «Бу күөл кэлин балыктаныаҕа. Аны үс тоҕус сылынан. Ону этэр тыла, истэр кулгааҕа суох киһи таба тайаныаҕа», — диэбит. Ол эппитин курдук, сүүрбэ сэттэ сыл ааспытын кэннэ сатаан саҥарбат, истибэт да Уйбаан Горохов-Номуойка оҕонньор булан турар диэн кэпсииллэрэ.

Бу саҕана Мохонооккоҕо икки эдэр уол таба муоһун уокка үтэн сии сылдьан, биир таба аһылыктаах сиһи бүтүннүү уокка сиэтэллэр. Өлүү болдьохтоох, соҕурууттан тыаллаах, кураан күн буолан биэрбит. Онон кууран турар лабыкталаах сиһи уот барытын сиэбит. Уолаттар онтон куттанан, сайыны быһа дьонтон куота, дьиэлэриттэн-уоттарыттан тэлэһийэ сылдьыбыттар. Ыаллар ампаардарыттан астарын-таҥастарын уоран, онон аһаан-таҥнан сайын үтүөтүн бараабыттар.

Дьонноро кэтэһэ сатаан баран, Байдарымна тиийэн: «Уолаттары хайдах гынан дьиэлэригэр төннөртүүбүт?» — диэн көрдөспүттэр. Онуоха ойуун аны бачча күнүнэн маннык ыалга тиийиэхтэрэ диэн этэн биэрбит. От ыйынааҕы ол күн этэрбэс баайыытынан инчэҕэй хаар түспүт. Уолаттар дэлби сытыйан, тоҥон, биир ыалга тиийиэхтэрэ диэн этэн биэрбит. Онуоха дьиэттэн Дьөгүөрдээн диэн киһи, бэрдээн сааны туппутунан, утары тахсыбыт: «Букатын хамсаамаҥ, турар сиргитигэр охтортуом», — диэн куттаабыт. Онтон уолаттары олохтоох былаастарга туттарбыт. Ол буруйугар Чырып Лэгиэнтэйин (И.А. Горохов 1890-1985 сс.) өрөбөлүүссүйэ иннинэ тутан Дьокуускайга аҕала сылдьыбыттара. Кинилиин сылдьыспыт доҕоро Күндүлүн тааһыгар олохтоох Шамаев диэн эбээн уола эбит. Кэлин Лэгиэнтэй оҕонньор ол сырыытын туһунан ыйыттахтарына: «Икки Булгунньах оҕонньоро биһиги ханна сылдьарбытын аахтара билэрэ. Түһээтэхпитинэ, илэ көстөөччү. Биһиги киниэхэ анаан буулдьа кутан бэлэмнээбиппит», — диэн кэпсиирэ эбитэ үһү.

Икки Булгунньах оҕонньоро өлөр ыарыытыгар охто сытан уола Архыыптан тымныы уута аҕал диэн көрдөспүт. Онуоха уола олгуйтан тимир хомуоска уу аҕалан биэрбит.

— Тимир иһиттэн аһыыр кыаҕа суох буолан сытабын. Мас иһиккэ кутан аҕал, — диэбит. Өс киирбэх уол аҕатын тылын истэн, үгэхтэн мас иһити булан, уу кутан аҕалар. Онуоха аҕата: «Айахпынан аһыыр кыаҕа суох буолан сытабын. Ыл, төбөм оройугар кут», диэбит. Архыып уол көрөн турдаҕына хомуостаах уута кууран хаалбыт. Ону көрөн улаханнык дьиктиргээбит. Ол туһунан кэлин дьоҥҥо кэпсээбит. Ити эрэ буолуо дуо, кини араас баракааһы оҥорбута, дьону да кыраабыта баһаам буоллаҕа.

Байдарым ойуун өлөрүн саҕана: «Үтэһэм туолан өллүм, олус элбэх киһини сиэтим», — диэн билиммитэ. Онуоха оҕолоро ыйыттахтарына: «Мин киһини хайдах сиэхпиний. Абааһыларым сиир буоллахтара», — диирэ үһү. Өлөрүгэр: «Мин үрдүбэр сүүрбэ сэттэ сыл буолан баран биирдэ тахсаарыҥ. Ол иннинэ тахса эҥин сылдьаайаҕыт, бэйэҕитигэр куһаҕан буолуо», — диэн кытаанахтык сэрэппит. Ону истибэккэ дуу, умнан дуу, биир эдэр оҕо таба көрдүү сылдьан оҕонньор үрдүгэр тахса сылдьыбыт. «Булгунньахтан түһэн иһэн тымныы уунан ыстарбыт курдук буолбутум», — диэн кэпсээбит уонна ыалдьыбыт. «Сыттыгым анныгар барабаан тыаһыыр», — диирэ үһү уонна эмиэ уһаабатах. Кэлин биирдэ үс киһи саас, кустуу сылдьаннар тахса сылдьыбыт этилэр. Ол дьон эмиэ уһаабатахтара. Дьэ, итинник, оннооҕор өлөн да баран дьайара Усуйаана аатырбыт хомуһуннаах улуу ойууна Байдарым.

Николай КҮНДҮЛҮН

Туттуллубут матырыйаал:

Күндүлүүн Н. Байдарым // Күлүк-2. Олоххо буолбут түбэлтэ: [хомурунньук].-/ хомуйан оҥордо Н.В. Кычкин.-Дьокуускай : Ситим-медиа, 2021.-С.17.