- Сирин иэнэ: 12 600 км²
- Улуус киинин сытар координаталара:
- Улуус киинэ Дьокуускайтан ырааҕа: 185 км
- Сыл орто температурата: -11°
- Тохсунньу орто температурата: -43-45°
- От ыйын орто температурата: +16+18°
- Сылга сөҥүү түһүүтүн орто кээмэйэ: 200-230 мм
Булчут барахсан тыаҕа бултуу сылдьан туохха түбэспэтэҕэ баарай? Араас моһолу, элбэх эрэйи көрсөн күндү түүлээҕи бултуур, буһан-хатан көтөр маанылааҕын булара. Иччитэх өтөхтөргө, абааһылаах үүтээннэргэ хонор. Онно, дьэ, киһи таайбатах таабырыныгар, үөйбэтэх түгэнигэр түбэһэн ыксыыр-ыгылыйар. Бүгүн эһиэхэ, ааҕааччыларга, булчуттар тыаҕа сылдьан түбэспит дьикти түбэлтэлэрин туһунан сэһэргиэм.
***
Хас да сыллааҕыта (Чурапчы улууһугар дииллэрэ) икки булчут тыаҕа хаама сылдьыбыттар. Үөлээннээхтэрин көрсүөхтээх алаастарыгар тиийэн кэлбиттэр. Алааска икки үүтээн баара үһү. «Сарсыарда көрсүөххэйиҥ» диэн болдьоспуттар. Уолаттар, уһунукиэҥи толкуйдуу барбакка, бэтэрээ үүтээҥҥэ хонорго санаммыттар. Үүтээннэрин иһэ уурбут-буппут курдук, олус ыраас эбит. Булчуттар оһохторун оттон, өйүөлэрин хостоон аһаабыттар. Аал уоттарын, сирдэрин аһаппыттар. Биир ыттаахтарын үүтээннэригэр хонноро киллэрбиттэр. Уһун күнү быһа хаампыт дьон быһыытынан сотору буолаат,
утуйар аакка барбыттар. Арай түүн ортото эмискэ ыттара ырдьыгынаан турбут. Уолаттар уһукта биэрбиттэр. Ыттара, аан диэки көрө-көрө, бэрт суостаахтык ырдьыгыныыр эбит. «Тыатааҕы кэллэ быһыылаах» дии санаан, сааларын үрдүгэр түһэн, аргыый аҕай ааннарын аспыттар. Таһырдьа туох да баар сибикитэ биллибэт эбит. Иһиллээбит курдук, уу чуумпу үһү. Уолаттар төттөрү наараларыгар сыппыттар. Сотору кэминэн биирдэрин мунна тыаһаан барбыт. Иккиһин уута төрүт көтөн хаалбыт.
Ол сыттаҕына, хаарга киһи хааман сырдыргыыр тыаһа иһиллибит. Ону кытта ыттара эмиэ өрө ырдьыгыныы түспүт. Бу сырыыга, дьэ, уол уйатыгар уу киирбит. Нааратыттан ойон тураат, оһоҕун аһан аһаппытынан барбыт. Хаһан да таҥараны итэҕэйбэт бэйэтэ кириэстэммитэ буолбут. Атах тыаһа үүтээн тула хааман баран тохтообут. Уол барахсан оннук хараҕын симэн көрбөккө сарсыарданы көрсүбүт. Доҕоро кэмниэ кэнэҕэс уһуктубутугар түүн тугу истибитин, сибикилээбитин кэпсээбит. Суол хаалбыта буолуо диэн, үүтээн тула хаампыттар да, туох да кэлэн барбыт сибикитин билбэтэхтэр.
Бу кэмҥэ доҕотторо кэлбиттэр. Көрсө түһээт: «Бу үүтээҥҥэ хонуохтааҕар аттынан да ааспатах ордук», — дэспиттэр. Дьон «абааһылаах» диэн куттанан-саллан, ырааҕынан тумнан ааһаллар эбит.
***
Үүтээҥҥэ буолбут маннык дьикти түбэлтэни кэпсээбиттэр. Биир эдэр киһи бу эргин бултуу сылдьан, хараҥаҕа балыйтаран, бу үүтээҥҥэ тиийэн кэлбит. Ас астанан, оһоҕун аһатан баран, күнүскү сылаата таайан, утуйан буккураан барбыт.
Арай уһуктубута — таһырдьа сытар. «Хайдах хайдаҕый?» диэн муодаргыы санаабыт, үүтээнигэр киирбит. Сотору буолаат, муннун тыаһа сырдырҕаан барбыт. Тоҥон аҕай турбута, эмиэ таһырдьа сытар үһү. «Тоҕо дьиибэтэй? Абааһы баар буоллаҕа дуу?» дии санаат, үүтээнигэр төттөрү киирбит. Саҥа нухарыйыахча буолан иһэн өйдөммүтэ, эмиэ таһырдьа сытар эбит. «Абааһы да буолуҥ! Утуйан баран биирдэ тэйэрим буолуо», — диэт, төттөрү киирбит. Ол тухары хас утуйдаҕын аайы таһырдьа соһон испиттэр. Тиһэҕэр бүтэҥи куолас: «Өһөс уол эбиккин», — диирин истибит. Ити кэннэ тыыппатахтар, уол бэрт кытаанахтык утуйан турбут. Кэлин бу үүтээҥҥэ өрүү хонон ааһар буолбут. Утуйа сытан «өһөс оҕобут кэлбит» диэн оҕонньордоох эмээхсин кэпсэтэллэрин истэрэ үһү. Үүтээҥҥэ оҕонньордоох эмээхсин «олороллорун» билбит. Муҥнаахтар хайдах-туох олорбуттара, дьылҕаламмыттара биллибэт. Оттон оҕонньордоох эмээхсин «олороллорун» билбэккэ киирэн биэрбит булчуттар таһырдьа утаарылла турбуттар.
Туттуллубут матырыйаал: Үүтээҥҥэ/Айсен Лэҥкэ//Кыым.-2020.-Ахсынньы 17 күнэ.-С.46.
Кыра сылдьан, бырааппын кытта Улахан күөл диэн дэриэбинэттэн Кытаанах диэн дэриэбинэҕэ, 12 килэмиэтирдээх сиргэ, велосипедынан — эдьиийдээхпитигэр барар этибит. Сайын, оччолорго быраатым иккис, мин төрдүс кылааһы бүтэрбиппит, эмиэ эдьиийбитигэр баран истибит. Халлаан итии да итии. Биһиги, буоларын курдук, мэниктии-мэниктии, оонньуу- оонньуу бардыбыт. Айаммыт суолугар биир улахан алаас баара. Ол таас үрдүгэр киһи унуохтара бааллара. Аара суолга ынах сүөһү бөҕө баар. Элбэх буолан суол кытыытынан ааспыттарыгар, суолга туйахтарын суолларыттан быыл өрүкүйэн бурҕаннаата. Арай, быыл быыһыгар корбүппүт суол ортотугар эмээхсиннээх оҕонньор тураллар эбит. Куттамматыбыт, илиилэригэр иккиэн суумка тутуурдахтар, танастара-саптара халына дьикти. Кырдьаҕастар, хайдах эрэ, истинник баҕайытык: «Тукааларыам, ханна баран иһэҕит? — диэтилэр, Кытаанахха диэни истэн: — Онтон автобус хаһан кэлэр?» — диэн ыйыппыттарыгар соһуйдубут. Автобус сылдьыбат диэбиппитин истэннэр кырдьаҕастар итэҕэйбэтэхтии биһиги диэки көрөн кэбистилэр. Дьоммутугар тиийэн кэпсээбиппит, өрдөөҕүтэ ити суолунан автобус сылдьара,ол алааска олохтоох эмээхсиннээх оҕонньор соһуччу тыыннара быстыбытын булбуттара дууһалара сылдьара буолуо диэтилэр.
Туттуллубут матырыйаал:
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — С.119.
Одьулууҥҥа тахсыбыт быһылаан иннинээҕи дьикти түбэлтэ.
***
Биир олохтоох дьахтар тумул иһинээҕи киһи уҥуоҕун аннынан сарсыарда сатыы Одьулууннаан испит. Арай тыа иһигэр ахсаана биллибэт элбэх тураах саҥата киһи кулгааҕа дөйөр айдаанын тардыбыт. Киһи иһиттэҕинэ, туох да бэрээдэгэ суох мунньах курдук үһү. Ону абааһы көрөн: «Ээй! Мунньахтаамаҥ эрэ!» — диэн хаһыытыырын кытта, өс киирбэх ах баран хаалбыттар. Онтон биир тураах киниэхэ кыыһырбыттыы дааҕырҕаан барбыт. Ону: «Чэ-чэ, мунньахтааҥ», — диирин кытта, эмиэ, бары айдаан бөҕө буола хаалбыттар.
Киэһэлик иккиэ буолан ыһыахтыыр сиргэ киирбиттэрэ, түһүлгэ иһэ хап-хара буолан көстүбүт. «Тыый, бу хайдах маннык хараарда?!» — диэт, өйдөөн көрбүттэрэ — бүүс-бүтүннүү быыһа суох халҕаһа курдук тураахтар олороллор. «Бу туох ааттааҕый! Ханна да тиий — барытыгар тураахтар мунньахтаан хааллахтарай! Барыҥ! Киэр буолуҥ!» — диэн үүрээтин кытта, кырдьык, көтөн күүгүнэспиттэр. «Урут хаһан да маннык элбэх тураах мунньахтыырын көрө илигим», — диэн дьоҥҥо кэпсээбитигэр, «туох эрэ өлүү, алдьархай буолаары гыннаҕа» диэн аймаммыттар. Кырдьык, аҕыйах хонугунан Одьулууҥҥа училище уопсай дьиэтэ умайан, оҕолор уокка былдьаммыттар. Арааһа, ол иэдээни биттэннэхтэрэ буолуо.
И. ЛАЗАРЕВ.
Туттуллубут матырыйаал: Мунньахтаабыттар/И. Лазарев// Кыым .- 2024.- От ыйын 25 күнэ.-С.34.
***
Чурапчы оройуонугар сайын биир киһи эмискэ өлөн турар. Ол туһунан сымыйата-кырдьыга биллибэт маннык үһүйээн тарҕаммыта.
Кини нэһилиэк Сэбиэтигэр саҥа ананан үлэлээн испит. Ити түбэлтэ тахсар сайыныгар, мэлдьи буоларын курдук, биир табаарыһыныын иккиэ буолан матасыыкылынан сылдьан от биригээдэлэригэр «Аан дойду балаһыанньата» тиэмэҕэ лиэксийэ аахпыттар. Киэһэлик от охсооччулар баар улахан алаастарыгар кэлэн, лиэксийэлэрин ааҕан ааһаллар.
Кинилэр кэпсээн бүтэн матасыыкылларын тыаһа сүтээтин кытта, барбыт сирдэриттэн үөһэ халлаанынан ис хоһооно биллибэт эрээри, сүрдээх чуолкай хаһыы иһиллэн ааспыт. Отчуттар дьиктиргээһин бөҕө буолбуттар. Хайдах эрэ кинилэр олус билэр куоластаах киһилэрин хаһыытын курдук үһү. Онтон эмискэ кинилэри кытта бу алааска үлэлэһэ сылдьыбыт, субу лиэксийэ ааҕан барбыт сэбиэт киһи аччыгый уола: «Ити мин аҕам хаһыытаата», — диэн айманан турбут. Дьон онно өйдөөбүттэрэ, кырдьык, ити били лиэксийэ ааҕан барбыт киһи хаһыытыгар майгынныыр эбит. Онтон ол киһилэрэ ити киэһэ дэриэбинэҕэ тиийэн, өссө биир лиэксийэҕэ сылдьыбыт. Киэһэ дьиэтигэр кэлэн баран: «Ок-сиэ! Бүгүн хаһан да сылайбатахпын сылайдым», — диэт, утуйан хаалбыт. Сарсыарда туран көрбүттэрэ киһилэрэ өлө сытар үһү.
Кини хаһыытын дэриэбинэҕэ өссө биир дьахтар истибит. Үөһэ халлаанынан киирэн бара турбута үһү.
Пётр ШАДРИН кэпсээниттэн
Туттуллубут матырыйаал: Хаһыы/П. Шадрин //Кыым.-2024.-От ыйын 25 күнэ.-С.34.
Сүөһүлэрбитигэр от сиэтэ Чурапчыттан хас да ыал буолан Нуотараҕа Чэллэм диэн үрэххэ киирбиппит. Онно кыстаабыппыт. Хаалбыт эргэ дьиэни өрөмүөннээн, урут уот сиэбит, сүөһү бөҕө өлбүт хотонун оннугар саҥа хотон тутан кыстаабыппыт. Хотоммут дьиэҕэ салгыы турар буолан, оһох кэннинэн киирэрбит.
Дьиэбит биир муокастааҕа. Оҕолор киэһэ аайы этэрбэстэрбитин оһох холумтанын тула куурда уурарбыт. Сарсыарда ахсын ким этэрбэһигэр төһө элбэх буор хааламмытын көрөрбүт-истэрбит. Хата, биһиэхэ, туох да дьарыга суох дьоҥҥо, бэрт күн ыаһаҕа буолара. Улахан дьон киһини эҥин көрөллөрүн кэпсэтэллэрэ. Ардыгар били көстүбэт «киһибит» туттар малбытын-салбытын кистээн кэбиһэрэ.
Сайын биһиги атын учаастакка баран сайылаабыппыт. Онно ийэм аах хотоҥҥо сырыттахтарына, кыра балтыбын көтөҕөн, дьукаах кыыспыныын түннүгүнэн одуулаһа турдубут. Таһырдьа тиэргэн муннугар ыалбыт сэбиэт бэрэссэдээтэлин миинэр ата мэччийэ сылдьара. Арай ол ат үрдүгэр былыргы саха дьахтарын көрөн аһардым. Былаатын бобуонньуктуу бааммыт. Өр соҕус көһүннэ. Ити түгэн кэнниттэн улаханнык ыалдьан охтон хааллым. Дьонум миигин ороҥҥо сытыаран баран, таһырдьа тахсыбыттар. Онно ньолбоҕор сирэйдээх, дьэс кыһыл букатын билбэт киһилэрэ турара үһү. Ити кэнниттэн мин эмиэ өйбүн сүтэрбиппин, ол түүнү быһа кулун курдук өрө мөхсөн баран, сарсыарда туран сүүрэн хаалбыппын.
30-с сылларга манна сылгы пиэрмэтэ тэриллэн, хас да сиринэн нууччалыы тутуу барбыт. Сылгы турарыгар анаммыт олус улахан хотоннор бааллара. Чугас хотоҥҥо ынахтарбытын ыырбыт. Биир киэһэ эдьиийбиниин ынахтарбытын баайа сылдьан, хос долбууругар кугас баттахтаах, маҥан оҕону көрдүм. Онтум ийэттэн төрүү сыгынньах долборуктан туран иһэн, миигин көрөн, ынчыктаан баран, төттөрү сытынан кэбистэ. Куттанан, эдьиийбэр сүүрдүм. Сарсыҥҥытыттан тарбыйахтарбыт аҕылыыр ыарыыга ыалдьан өлөн истилэр.
Билигин сэрэйдэххэ, арааһа, тарбыйах абааһытын көрбүппүн быһылаах. Биһиги аттыбытыгар сэбиэппит бэрэссэдээтэлэ олороро. Кинилэргэ кэргэнин быраата, сүүрбэччэлээх, улаханнык ыалдьар уол оҕо баара. Арыт таах сытан тахсара, арыт турдаҕына, ийэбин кытта кэпсэтэрэ. Биирдэ биһиэхэ дьэдьэннээх сири булбутун туһунан кэпсээтэ уонна дьэдьэннэтэ илтэ.
Ыраас баҕайы хочо саҕатыгар дьэдьэн бөҕө үүммүт. Бөдөҥ да бөдөҥ дьэдьэннэр. Биһиги икки-үс күн көҥүл ыллаан-туойан дьэдьэн бөҕөнү үргээтибит. Оннук сырыттахпытына, биир күн кыыспыт ыллаан мэнэрийэн турда. «Оҕолор олус улаханнык ыллаан-туойан, сир дойду иччитин аймаабыттар быһыылаах» диэн, ийэбэр тыллыы охсубуттар. Онтон ыла биһиги букатын саҥарбакка уоруйах дьон курдук дьэдьэнниир буолбуппут. Бу сир иччитэ биирдэ ынах хомуйа сылдьар дьахтарга көстүбүт үһү. Хайа үрдүгэр олус истиҥ, нарын куоластаах дьахтар ыллаан дьиэрэппит. «Ол дойду иччитэ ыллаабыт» диэн кырдьаҕастар кистии-саба кэпсэтэллэрэ.
Маарыйа Ньукулаайаба.
Туттуллубут матырыйаал: Муокастаах хотон/М. Николаева//Кыым.-2024.- Бала5ан ыйын 12 күнэ.-С.34.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Мунньахтаабыттар/И. Лазарев// Кыым .- 2024.- От ыйын 25 күнэ.-С.34.
- Муокастаах хотон/М. Николаева//Кыым.-2024.- Бала5ан ыйын 12 күнэ.-С.34.
- Хаһыы/П. Шадрин //Кыым.-2024.-От ыйын 25 күнэ.-С.34.
- Үүтээҥҥэ/Айсен Лэҥкэ//Кыым.-2020.-Ахсынньы 17 күнэ.-С.46.
- Выставку подготовила:
- Герасимова Р.К.,
- главный библиотекарь