Эбээн-Бытантай улууһа — кыра уонна саамай эдэр историялаах улуус, кэлин, перестройка кэмигэр тэриллибитэ. Киинэ — Баатаҕай-Алыыта.
Саха АССР Верховнай Советын Президиумун уурааҕынан муус устар 11 күнүгэр 1989 с. Дьааҥы оройуонун састаабыттан тахсан Эбээн- Бытантай национальнай улууһа (оройуона) тэриллибитэ.
Мин Эбээн-Бытантайга олорор эрдэхпинэ маннык түбэлтэ буолбута. Аан бастаан үлэлии тиийэн баран дьоҥҥо олордубуттара. Бастаан абааһы баарын билбэт этим. Ол дьоҥҥо олороммун дьиэҕэ туох эрэ баарын истэр буолбутум. Түүн аайы олоппос соһулларын, иһит тыаһын истэр этим. Ол тыас кухняттан иһиллэр этэ. Онтон кэлин атах тыаһын мин утуйар хоспор истэр буолбутум. Биир түүн олох сатаан утуйбаккабын куттанан суорҕан анныгар тыынар тыыммат икки ардыгар сыттым, иһиллэнэбин. Эмискэ туох эрэ соһуччу атахпыттан харбаан ылан соһон барда, мин ыксаатым, дэлби тириттим, атахпынан тэбиэлэнэн баран суорҕан иһиттэн тахсаммын олордум. Туох да суох этэ, дьон муннун тыаһа эрэ иһиллэр этэ. Миигин ким эрэ ыстырыстаан куттаппыт диир кыаҕым суох, дьиэлээхтэр саастаах дьон этилэр. Онтон ол олороммун кухняҕа эмиэ иһит тыаһын иһиттим, тураммын кухняны көрдүм. Эмиэ туох да суох. Ити курдук сарсыардааҥҥы дылы утуйбатым. Сарсыҥҥы түүнүгэр аны илиибиттэн харбаата уонна соһоору тардыалаата. Мин илиибин күүскэ тартым, онтон эргиллэ көрдүм. Арай, доҕоор, хоспуттан көрбөтөх билбэт киһим дьүһүнэ тахсан барда. Ити гынан ол түүн эмиэ утуйбакка муҥнана сыттым. Күнүс дьоммуттан ыйыппыппар маннык эттилэр. Бу дьиэ иччилээх урут уруккуттан, атын дьон хоноһолоотоҕуна бастакы күннэргэ итинник тыаһаан куттатар уонна атыҥыраан эрэйдиир. Онтон тохтуур, көстүбэт да иһиллибэт да буолар. Ити курдук кэпсээн баран миигин куттаныма диэн уоскутан баран, оһоҕу аһаппыттара. Кыһын олох үчүгэйдик утуйар буолбутум
Бытантай үрэх үрдүнэн тайаан сытар алаастары биир дьикти айанньыт кэрийэн ааспыт. Ким буоларын, хантан сылдьарын, ханна баран эрэрин, олох эппэт үһү. Ол оннугар хас биирдии ыалга киирдэҕин ахсын, олох инникитин өтө көрөрүн кэпсиирэ. Сэрэтэр курдук: «Үйэ муҥурданар уһугун буллаҕына, кууллаах харчыны сүгэ сылдьан кур киһи уҥуоҕар тиийэн, «дьоллоох да дьоҥҥут, эһиги эрдэ өлөн, маннык олоҕу билбэтэххит» диэххит. Ымсыырыаххыт эрдэ өлбүт дьоҥҥо. Ол кэннэ эһиги оннугутугар тииҥ тириитэ саҕынньахтаах дьон кэлиэхтэрэ». Ыалга барытыгар биири кэпсээн баран, сүтэн хаалбыт. Ханна барбыта, хантан кэлбитэ күн бүгүнүгэр диэри биллибэт… Бу кэнниттэн атын улуустарга сылдьан билгэтин кэпсээбитэ биллэр. Дьиктитэ диэн, Арҕаа дойдулар улуу билгэһиттэрэ М. Нострадамус эмиэ ити туһунан эппиттээх «тииҥ саҕа уҥуохтаах дьон» үөскүөхтэрэ диэн. Онон биһигини солбуйар көлүөнэ кэллэҕинэ, уҥуохтара лаппа аччыыра буолуо. Чинчийээччилэр этэллэринэн, өбүгэлэрбит уҥуохтара быдан улахан эбит. Саха омук үһүйээнигэр да кэпсэнэринэн, былыргы боотурдар баһылыктара уҥуоҕунан үрдүк буолар. Холобур, Тыгын Дархан уҥуоҕунан икки миэтэрэттэн үрдүк этэ.
Билигин икки миэтэрэни ааһар үрдүктээх киһи аан дойду үрдүнэн аҕыйах. Сахаҕа тарбахха баттанар. Аны харчы туһунан. Импилээссийэ бу тэтиминэн бардаҕына, харчы аһара элбиэн сөп. Харчы сыаната күн ахсын түһэ турар, онон куулунан да сүгэ сылдьар кэммит наһаа ырааҕа суох курдук. Онон былыргы да билгэһиттэр, баар суолу булан этэллэр эбит.
Оҕо сылдьан аҕабын кытта кустуу Үөһээ Мандыйа диэн сиргэ айаннаан иһэн, аара суолга баар былыргы дьон уҥуохтарын аттыгар кэллибит. Аҕам ааһан баран, сибигинэйэн кэриэтэ манна улуу дьон көмүллэн сыталларын туһунан кэпсээтэ.
… Былыр кыргыс үйэтин саҕана, Мандыйа тоҕойугар Иэлик уонна Тиэлик диэн икки ини-бии көһөн кэлэн олохсуйбуттар. Хантан кэлбиттэрэ биллибэт. Бука, кыайар бөҕө кыайан, төрөөбүтүөскээбит, силис-мутук тардыммыт дойдуларыттан сыҕарыйбыт дьон буолуохтаахтар. Бэйэлэрэ биирдии саһаан уҥуохтаах, киһиттэн эрэ дуолан күүстээх-уохтаах, чахчы быһыйдыы быһыылаах дьон эбиттэр. Туох да көлөнү-миҥэни тэриммэтэх дьон буолан, күн аайы хастыы эмэ көстөөх сири сатыы кэрийэн бултууллар. Ол сылдьан бултуйдахтарына, аарыма лөкөй тайаҕы тириилэри таймалары, хааннары-сииннэри ортотунан быһа баттаан баран, эт санныларыгар сүгэн аҕалаллар. Ол кэлэн иһэн дьиэлэрин таһыгар баар Мандыйа үрэҕин, көрүлүү таарыйа, ойон туоруур үгэстээхтэр.
Сарсыарда бултуу баралларыгар эдэр тэтиэнэх дьон уҥуохтара кычыгыланан, баардара батарбакка, куоталаһан кылыйаллар, буурдууллар. Ким кыайтарбыт кыраһа хаарга бэчээт курдук олорон хаалбыт атахтарын суолун соторго күһэллэр. Оччотооҕу сиэр-майгы оннугу эрэйэр. Ол курдук биирдэ бултуу баран иһэн, куолуларынан, куоталаспыттар. Кыра быраат хотторбут. Сырыы аайы кыайтаран, кыраһа хаары чээччэйэриттэн сүрэҕэлдьээбитэ дуу, умнубута дуу, туох эрэ атын төрүөт баара дуу — кылыйбыт суолларын соппокко ааһа турбут. Суоллара «бу баарбын, көрүҥистин» диэбиттии, аҥайан хаалбыт.
Уолаттар киэһэ булт бөҕөтүн бултаан, ыараханы сүгэн аҕылаанмэҥилээн, сылайан-элэйэн, били суолларыгар тиийэн кэлбиттэр. Онтулара мааҕын сарсыарда хаалларбыт суолларын ойоҕоһугар кинилэри куота үһүс киһи ыстаммыт суола баар буолбут. Кыаҕар бүк эрэнэр, тэтимнээх тилэхтээх киһи атаҕын суола. Иэдээн буолбут.
Ини-биилэр сүгэн иһэр таһаҕастарын түһэрэн, оҥосто-оҥосто, били суолу куотаары ойо сатаабыттар. Хайалара да сиппэтэх. Улахан убай харыс эрэ курдугунан тиийбэккэ хаалбыт. Ойон бүтээттэрин кытта, үөһэ халлаан диэкиттэн саҥа ньиргийбит: «Уруй! Мин кыайдым!»…
Кыайтаран, соргулара тостубут уолаттар дьиэлэрин диэки салбыҥнаһа турбуттар. Улахан убай кэлин «дьиҥинэн, кыайыахха сөп этэ. Урут, киһи курдук эрдэххэ, итиччэни ойор буолуллара. Ыарахан сүгэһэргэ баттатан, сыра-сылба быстан иһэр буолан кыайтарбытым» диэн кэпсиирэ үһү. Ини-биилэр ити дьылы туораабакка суох буолбуттара. Бачча саастарыгар диэри муннуларыгар тумуу киирбэтэх буулаҕа боотур дьон куттара үргэн, сүрдэрэ тостон, ыалдьан өлбүттэрэ.
Былыргы дьон кэпсээнинэн, Орто дойду киһитэ күүһүн-кыаҕын кистээбэккэ көрдөрө, өҥнө сылдьара сэттээх-сэлээннээх буолар. Туруу-бараан дойдуга биһигини анныбытыттан маныы, үрдүбүтүттэн көрө сылдьар кулгаах-харах, кылыы-кэнтик бэрт элбэх.
Эбээн Бытантай улууһун Кустуур бөһүөлэгэр араас кэмҥэ олорон ааспыт улуу ойууннар, өтө көрөөччүлэр тустарынан сэһэн, үһүйээн элбэх. Олортон кылгастык үс түбэлтэни кэпсээтэххэ маннык…
Былыр Тээҥки үрэҕин үрдүгэр оҕонньордоох эмээхсин олорбуттара эбитэ үһү. Сылтан сыл олохторун-дьаһахтарын бэйэлэрэ дьаһанан олорбуттар. Ол эрэн кинилэр сүдү күүстэрэ, ырааҕынанчугаһынан Орто туруу-бараан дойдуну тэлэһийэ көппүт. Кинилэр айылҕаттан бэриллибит күүстэрин куотаары, үгүс элбэх сүдү талааннаах ойууннар, удаҕаннар кэлэн барбыттар даҕаны ким да баһыйар күүстээҕэ көстүбэтэх…
Биирдэ кинилэргэ ыалдьыт киирэн кэлбит, эдэр уол. Оҕонньордоох эмээхсин бу эдэр оҕо күүһүн-уоҕун улахаҥҥа уурбакка, киһи сиэринэн көрсөн, аһатан-сиэтэн бэйэлэрин кытта олордубуттар. Сүрдээх үлэһит, сүүрэн-көтөн эдэр киһи хаана оргуйа сылдьар буолан, үлэни барытын кыайара, кэмигэр оҥорон иһэрэ. Оҕонньор оҕону сыалаах этиттэн сиэппэт этэ, өрүү уҥуоҕу эрэ тиниктэтэрэ. Ону көрөн, эмээхсин хаста да оҕонньоругар этэ сатаабыт: «Оҕону сыалаах эппитинэн аһатыахха, оннук гымматахпытына эдэр киһи эйэтин ылыа суохпут». Оҕонньоро хардарбыт: «Эмээхсиэн, бачча тухары биһигини күүһүнэн кыайар киһи көстө илик, көстүө да суоҕа. Ити уолтан отой куттаммаппын», — диэбит. Уол эрдэ бэлиэтии көрбүт: дьиэлээхтэр кинини кытта остуолга тэҥҥэ олорон аһаабаттарын, арай кини сылгыларын көрө бардаҕына, бэйэлэрэ хаалан аһыылларын. Биир киэһэ ыйытан турбут: «Ытык кырдьаҕастаар, мин эһиэхэ олорон туох баар сырабын ууран үлэлээтим, ханнык да үлэттэн куттаммакка, чугуйбакка. Онон тэҥнээххит курдук бэйэҕитин кытта остуолга олордон күндү аскытыттан аһатар кэмҥит кэллэ быһыылаах». Оҕонньор, ону истээт, ытамньыйбыт: «Тоойуом, күндү аспыт диэн биһиэхэ суох, эмээхсиммин кытары эн кэннигиттэн ордубут аһы аһыыр идэлээхпит». Уол, ону истээт, олус сөҕөн, саҥа аллайбыт: «Ити бэйэлээх элбэх үөр сылгылааххыт, онтон биири-иккини идэһэ оҥорон сиир санааҕыт суох дуо?» Оҕонньор тиэрэ хайыһан, соруйан истибэккэ, утуйбута буолан кубулуммут. Уол өһүргэнэн, саҥата суох таһырдьа тахсан барбыт. Онтон ол түүн эмээхсин, дэлби ыксаан, оҕонньорун уһугуннарбыт: «Оҕонньоор, иэдээн буолла, биир сур бөрө сылгыларбытын тарда сылдьар, барыларын тардыан иннинэ баран кыйдыах». Иккиэн таһардьа тахсан, тыһылаах атыыр эһэҕэ кубулуйан, бөрөнү эккирэтэ түһүммүттэр. Тэтиэнэх, сымса бөрө аарыма эһэлэргэ хантан ситтэриэй. Ол курдук оҕонньордоох эмээхсинтэн куота сылдьан, үөр сылгыны барытын өлөрбүт. Хаһаайыннар, бөрөнү кыайан үүрбэккэ, сылгыларын сатаан быыһаабакка дьиэлэригэр кэлбиттэр. Эмээхсин ытыы-ытыы оҕонньор үрдүгэр түспүт: «Эчи, кыһыытын-абатын, көрөн турдахпытына сылгыбытын барытын тарта. Ити барыта эн, эдэр оҕону сэнээн, эккиттэн көҥөнөн-харыһыйан бэрсибэккэҕин иэдээни оҥордун». Оҕонньор эрэйдээх бэйэтэ сыыспытын өйдөөн, туох диэн хардарыай — санааҕа баттатан саҥата суох олорбут. Киэһэлик, били үлэһит уоллара киирэн кэлбит уонна ааҥҥа туран эрэ күлүү гынан ыйыппыт: «Хайа, эккит элбээтэ дуо?».
Ол курдук кырдьаҕас дьон эдэр киһини сэнээн, кини төһө кыахтааҕын билбэккэ сылдьан бэйэлэригэр тэҥнээбэккэ, улаханнык иэдэйбиттэр. Маннык түгэҥҥэ саха омукка олус мындыр өс хоһооно баар: «Кырдьаҕастан сүбэтин, эдэртэн эрчимин ыл Ол оҕонньордоох эмээхсин олорон ааспыт алаастара, уҥуохтара билигин да баар. Булчуттар тиийэн көрдөстөхтөрүнэ, өрүү өттүк харалаах, илии тутуурдаах кэлэллэр.
Бу түбэлтэни эһэм кыра сырыттахпына кэпсээбитин билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. 70-с сыллар диэки Дьарҕаалаах диэн дэриэбинэҕэ олох эргэ-урба оскуола баара үһү. Онно биир эдэркээн уол харабылынан үлэлии киирбит.
Бастакы үлэтин күнэ буолбутугар хонордуу оҥостон, оскуолатыгар кэлбит. Сэрэххэ диэн буолуо, доҕор уолун илдьэ кэлэн, уруккуну-хойуккуну санаһа-санаһа, оскуола дьиэни биир гына кэрийбиттэр. Ол сылдьан доҕоро: «Ноо, манна сылдьан, киһи этэ хайдах эрэ атыйар курдук, куһаҕан баҕайы. Оҕолор хайдах үөрэнэллэрэ буолла? Биир бэйэм маннык эргэ оскуолаҕа оҕобун үөрэттэриэм суох этэ», — диэбит. Ону харабыл уол: “Хайдах гыныахтарай, кыһалҕа күһэйэр буоллаҕа» – диэбит.
Түүн буолбутугар уоттарын, ааннарын дьаһайа таһыгар тахсыбыттар. Оҥоруохтаахтарын оҥорон баран, иһирдьэ киирбиттэрэ арай харабыл уол иһиттэҕинэ, көрүдүөр түгэҕин диэки оҕо ытыыра иһиллэргэ дылы үһү. Киһититтэн ыйыппыта — олох тугу да истибэтэх: «Бээ, куттаама, онто да суох дьаархана сылдьабын», — диэт, харабыл хоһугар киирэн хаалбыт. Үлэлээх киһи диэх курдук, оҕо ытыыр сирин диэки баран көрөр санааламмыт. Хараҥа буолан, туох да сүгүн-саҕын көстүбэт курдук эбит. Уоту тоҕо холбооботохторун эһэм быһаарбатаҕа. Уол: «Ким баарый?» — диэн саҥа таһаарбыт. Баҕар, биир эмэ оҕо алҕас хаалан хаалбыта буолуо диэн .
Биллэн турар, туох да харда иһиллибэтэх. Арай ханна эрэ быата сөллүбүт этэрбэс сырдырҕаан ааһарга дылы гыммыт. Көрүдүөр муннугар чугаһаан эрдэҕинэ.. кинини тыбыс-тымныы илии таарыйаат, бобо туппут! Уол оччолоох кэннэ табаарыһыгар хаһытаабытыгар, хата, киһитэ сүүрэн кэлбит. Балачча уйуһуйан олорбохтоон баран, түүн ыраатан, нуктуу түһэргэ быһаарыммыттар. Икки дьоҕус орон баарыгар сыппыттар. Арай харабынай уол утуйар-утуйбат сытан көрдөҕүнэ, туох эрэ кып-кыра, эмиэ да оҕо курдук, эмиэ да оҕоҕо соччо майгыннаабат күтүр, оргууй этэрбэһин быатын соспутунан, хосторугар киирэн кэлбит. Онуоха уол, кутталыттан титиристээн, тиритэн-хорутан барбыт. Атаһын ыҥыра сатаахтыыр эбит да, киһитэ муннун тыаһа муораҕа тиийбитэ ырааппыт, истэн да бэрт. Көмүскэлим бу баар диэбиттии, хайыай, суорҕанынан бүрүнэн кэбиспит. Иһиттэҕинэ, били баҕайыта ыараханнык тыынара кытта иһиллэр гына субу чугаһаан кэлбит. Өссө маннык саҥалаах эбит: «Мин эйигин бэйэм кэккэбэр киллэриэм!». Уол онуоха олоро биэрбит да, хаһыытаан бытарыппыт: «Бар! Бар диибин!» Дьэ, онуоха эрэ атаһа уол уһуктубут. Доҕоро, итини аҕыйах тылынан этээт, устунан иирээки киһиэхэ дьүөрэлээн барбыт. Уһуутаа да уһуутаа буолбут. Атаһа, уоскута сатаан баран, тулуйарыттан ааһан, чугас олорор дьоҥҥо тыллыы сүүрбүт. Пахай, хаһан кэлиэхтэригэр диэри уол барахсан сүрэҕэ тэппэт буолбут.
Кэлин ити оскуола туһунан ол табаарыһа уол билбитэ — дьиэ турбут сирин оннугар урут баай дьон олоро сылдьыбыттар. Биир соҕотох кыыстаахтарын аҕата буолуохсут, өлөрөн баран, дьиэттэн ыраатыннарбакка көмпүт. Ол сиргэ кэлин ити оскуоланы туппуттар. Онно оҕо күлэрэ, мэниктиирэ, сүүрэрэ-көтөрө ханна барыай. Ол айдааныттан ол кыыс муҥнаах дууһата сүгүн сынньаммакка, айманан, аһаҕас эттээх дьону оннук куттуур эбит быһыылаах. Сорохторо харабынай уол курдук сүрэхтэринэн моһуогуран, хааннарын баттааһына үрдээн олохтон туорууллар эбит. Сэбиэскэй саҕана «абааһылаах» диэн, оскуоланы саппат буоллахтара.
Кэлин оскуола дьиэ хаарбахтыйан, туһаттан тахсыбыт. Сорохтор ол кыыс өлүгүн кэлин булан, сахалыы сиэр-туом оҥорон, ыраах көмпүттэр дииллэр.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Күлүк-2. Олоххо буолбут түбэлтэлэр : [хомуурунььук]. — / хомуйан оҥордо Н.В.Кычкин. — Дьокуускай : Ситим-медиа, 2021. — 92 с.
- Кэпсээнтэн кэпсээн // Кыым. — 2024. — Олунньу 8 күнэ. — №5. — С.34.
- Выставку подготовила:
- Малгарова Е.С.
- заведующий