Дьокуускай — ураты тыйыс дойду киинэ.
Саха сирин киин куората эрэ буолбакка, Уһук Илин уокурук биир саамай ураты тыйыс усулуобуйалаах киинэ буолар.
Сибиир уонна Уһук Илин уокурук биир саамай кырдьаҕас куората буолар.
Дьокуускай биир дьикти өрүтэ — куорат анныгар элбэх киһи уҥуоҕа сытара биллэр. Күн аайы дьон уҥуоҕун үрдүнэн хаама сылдьабыт, сорох дьиэлэр урукку кылабыыһа оннугар тутуллубуттар. Ону сэргэ куоракка дьикти үһүйээннээх тутуулар, сэттээх сирдэр бааллар. Куорат дьикти-дьиибэ сэһэннэрин ааҕарга ыҥырабыт.
Биир сайын, куоракка икки абитура кыргыттары илдьэ, үөрэххэ киллэрэ тиийбитим. Медколледж гостиницатыгар түстүбүт, сыаната да арыый удамыр, ыраас, өрөмүөннээх, бары барыта баар. Онтон, биир үтүө күн гостиницаҕа хотуттар кэлэллэр диэн буолла, биһигини боростуой хоско көһөрдүлэр. Телевизор, халадьыынньык баар уонна сыанатын түһэриэхпит диэтилэр. Биһиги тугу хаппырыыһыра барыахпытый, сөбүлэстибит. Хоспут улахан соҕус этэ. Суунан-тараанан киирдибит, ыаллыы хоско эмиэ абитура кыргыттар бааллара. Киирэн билистилэр уонна, тугу эрэ кистиирдии, кулук-халык тутталлар. Тугу эрэ этээри гынаҕыт дуо диэбиппэр: «Бу хоско түүн аайы тыас-уус бөҕө иһиллэр, соччото суох хос быһыылаах», — диэтилэр. Хайыахпытый, хоспутун чүмэчинэн ыраастыы сатаатыбыт, муннуктарга арыылаах килиэп уурдубут. Түүн буолла. Биир кыыһым сытта да баттатан барда, мин кинигэ ааҕа сытабын. Кыыс часкыйаат ойон туран, дьүөгэтигэр сүүрэн тиийэн, хоонньугар киирдэ. Сыттыгын анныгар быһах угунна. Мин эмиэ ол түүн утуйбатым. Нухарыйан истэххэ, ааммытын ким эрэ кэлэн ынырыктык дибдийэр этэ! Ону биһиги куттанан сытабыт. Кыргыттарбын бу көрөн сытар курдукпун, арай, ааммыт аһылла биэрдэ уонна мин ороммор ала-чуо арбайбыт баттахтаах кыыс супту хааман кэллэ. Онтон нэһиилэ ынчыктаан уһугуннум, ол кэннэ, түүн аайы бары үһүөн баттатар буоллубут. Түүн буоллаҕын аайы санаабыт түһэн, саҥабыт аҕыйаан хаалара. Ааҥҥа швабра уурарбыт, сыттыкпыт анныгар быһах да уктарбыт — син биир. Өссө биирдэ атахпыттан соспуттаах. Онтон көрдөһөммүт атын хоско көспүппүт, ол гынан баран, куппут-сүрбүт айманан, ыалларбытынан тарҕаһан хаалбыппыт.
Куоракка баар таҥара дьиэтин аттыгар самналлан эрэр мас дьиэҕэ, чэпчэки сыанаҕа квартира куортамнаан, икки кыыс олоро кэлбиттэр. Устудьуоннар эбит. Сарсыарда эрдэ үөрэхтэригэр бараллар, наадаларыгар сылдьан баран, киэһэ хойут кэлэллэр. Утуйаары сыттахтарына мэлдьи ким эрэ хаамар тыаһын истэ сатаан баран, онтон устунан үөрэнэн барбыттар. Сылайаллара бэрт буолан, сытаат да утуйан хаалаллар. Туох тыаһыырыгар кыһалла да сатаабатахтар. Биир күн Вика, дьүөгэтигэр тардыллан, хонор аатырбыт. Варята аһаан, суунан баран утуйардыы оҥостубут. Күлүгээттэртэн куттанан икки, аанын хам хатаабыт. Арай, сытаатын кытта, били атах тыаһа киирэр сиргэ, ааны аһар тыаһа иһиллибит. Кыыс, өйдөөбөккө, иһиллээн сыппыт. Атах тыаһа улам-улам улааттар улаатан, дьиэ тула сүүрэкэлээбит, онтон дьиэ үөһэ тахсан хачыгыраан барбыт. Кыыс куттанан дьүөгэтигэр төлөпүөннээбит, ыҥырбыт. Виката такси ылан кэлиэх буолбут. Кыыс хостор уоттарын барытын холбоон, тэлэбииһэрин улаатыннаран, араадьыйатын хаһыырдан баран, төттөрү-таары хаамыталыы сылдьыбыт. Арай, ааны тоҥсуйалларыттан өйдөнөн, сүүрэн тиийэн аспыта — ким да суох эбит! Варя, часкыйа-часкыйа таһырдьа сүүрэн тахсыбыт, дьүөгэтэ кэлиэр диэри, күһүҥҥү тымныы салгыҥҥа, сыгынньаҕын күөс быстыҥа турбут. Дьүөгэтэ кэлэн, Варя кэпсээнин соһуйа ис тибит. Омуннурда ини диэн итэҕэйбэтэх. Ол түүн уоттаах утуйбуттар.
Аны, сарсыарда аайы, хатаан утуйбут ааннара аһаҕас турар буолбут. Кыргыттар, ыксаан, хаһаайыннарын ыҥыран, харчыбытын төттөрү аҕал, абааһыгыт сүгүн олордуо суох диэн ааттаспыттар. Хаһаайын, тохтуу түһэн баран, харчыларын сороҕун биэрбит уонна манныгы кэпсээбит: «Бу дьиэни былыр хос-хос эһэм урукку киһи уҥуоҕун үрдүгэр туппута. Абааһылара илэ сүүрбүт дьиэҕэ өр олорботохторо. Атыылыы сатыыра табыллыбакка, таах турбута. Мин, арай, дьоҥҥо куортамнаан харчыланыам дии санаабытым, дьон, уһаабыта нэдиэлэ буолаат, көһөр аакка бараллар. Барыларыгар атах тыаһа иһиллэр эбит. Өссө эһигини аһынан муҥнаабатах быһыылаах. Сөбүлээбэт дьонун иһитинэн- хомуоһунан тамныыр, таҥастарын ыһар этэ. Мин бэйэм, бастаан итэҕэйбэккэ, хонон турбутум да, атах тыаһа дьиэ үрдүнэн лиһигирээн утуппатаҕа. Хаһан эмэ көтүттэрэр инибин», — диэн. Кыргыттар, сып-сап хомунаат, атын сиргэ көспүттэр.
Лермонтова уулуссаҕа, Вилюйскай переулок таһыгар, мас дьиэлэр бааллар. Ол диэки өссө ритуальнай өҥө маҕаһыыннара тураллар, онтон салҕыы — кылабыыһа. Доҕорум уолаттарын кытта ол дьиэлэргэ биир билэр киһилэригэр хоно барбыттар. Квартираҕа полтергейст баарын истибиттэр эбит, ону бэрэбиэркэлии таарыйа хоммуттар. Хаһаайыттар олох сылатта диэбиттэр, бүтүн иһиттэрэ ордубатах, доширак иһитин тэриэлкэ оҥостон олороллор эбит. Уһуктаах тэриллэри хомуйан, матараас анныгар уктан баран, саалга утуйардыы сыппыттар. Саал аана сабыллан турар. Туох да кэлимээри гынна диэн баран, саҥардыы утуйан эрдэхтэринэ, ааннарыгар көстөрүүлэ көтөн кэлэн сааллыбыт. Онтон тыас-уус бөҕө буолбут, кухняҕа холорук сылдьарын курдук эбит. Уолаттар аһара куттанан түүнү быһа утуйбатахтар. Сарсыарда көрбүттэрэ, кухня иһэ барыта урусхалламмыт эбит. Биир уол аҥаар бачыыҥкатын булбатах, дьиэни барытын хаспыттар да, мэлигир. Хаһаайынтан атах таҥаһа уларсан барбыт. Ол дьиэ оҥкучахтаах эбит, кэлин дьиэлээх киһи ол бачыыҥканы оҥкучах түгэҕиттэн булбут этэ.
Оппуонньалаах 1979 сыллаахха Дьокуускайга эргэ дьиэни атыылаһан, Бүлүүттэн көһөн бараллар. Аҥаара саҥатык, аҥаара эргэ, салҕааннаах дьиэлэммиттэр. Икки устудьуон уол дьукаах олорбуттар. Биирдэ Оппуонньа устудьуон уолаттарын кытта үһүөйэх буолан хаалбыттар. Ийэтэ аах дойдуларыгар — Бүлүүгэ барбыт кэмнэрэ. Арай үһүөн остуолга аһыы олордохторуна, кирпииччэ оһох ойоҕоһугар, мас кыстыыр истиэнэ өттүттэн маҥан таҥастаах 5-6 саастаах кыыс оҕо тахсан кэлбит. Оппуонньа сирэйэ уларыйбытын Болуодьата көрөн «хайдах буоллуҥ, ыарыйдыҥ дуо?» диэн туоһуласпыт, онуоха киһитэ «суох, үчүгэйбин» диэн аһаабыта буола олорбут. Кыыс хайа диэки барбытын өйдөөн көрбөккө хаалбыт. Даҕаттахха, ийэтэ барарыгар уолун сэрэппит эбит: ону-маны көрдөххүнэ, уолаттаргар эппэт буол, көһөн баран хаалыахтара диэн. Баҕар, сэрэйбит, көрбүт буолан эбитэ дуу?… Ону санаан, уола тугу да саҥарбатах.
Кэлин чугастааҕы ыаллара, «ити дьиэни атыыласпыт ыаллар уһуннук олорбот этилэр, өтөр көһөн бараллар» диэн кэпсээбиттэр. Арай биир ыал син өр олоро сатаан баран табыллыбатахтар үһү. Биэстээх кыыстара тиэргэҥҥэ оонньуу тахсан баран, сүтэн хаалбыт, хас да күн көрдөөн кыайан булбатахтар. Таһы-быһа сүтэн хаалбыт. Аҕыйах күн ааспытын кэннэ дьиэлээх хаһаайын тугу эрэ көрдөөн бадыбаалга киирбит… Арай, кыыһа эрэйдээх кирилиэскэ олорбутунан хам тоҥон олороохтуур үһү. Бадыбаалы хайдах арыйбыта буолла? Эбэтэр аһаҕас турбут бэйэтэ эбитэ дуу? Аана сабыллан хаалан, кыайан тахсыбакка тоҥон өлөөхтөөбүт. Бу ыаллар ийэлэрэ бириэмэ ааһа түспүтүн кэннэ төбөтүнэн булкуллан хаалбыт үһү. Дьэ, ити курдук ыарахан тыыннаах дьиэ буолан биэрбит.
Биир сайын Оппуонньа дьиэтигэр соҕотоҕун утуйа сыппыт. Хоһун аана аһаҕас турбут. Биир чугас олорбут омук ыаллара баралларыгар апчаарка ыттарын оҕотун бэлэхтээн барбыттар. Ол ытын дьиэҕэ киллэрэн, оронун атаҕар баайбыт. Түүн уһуктан чаһытын көрбүтэ, икки чаас буолбут. Ол сытан көрдөҕүнэ, хос аанынан хап-хара халадаай ырбаахылаах, этэрбэстээх эмээхсин этэрбэстээх диэн быата сөллөн талыргыыр үһү. Ол кэлэн ааһыытыгар биһиги киһибит соччо куттамматах курдук сыппыт. Ыта кыратык көхсө кырдьыгынаабытыгар кыһаллыбатах. Уута көтөн, кинигэ аахпыт. Ол сытан, эмиэ утуйан хаалбыт. Ким эрэ тардыалыыр курдук эбит. Ыарахан баҕайытык утуйа сыппыт. Оттон ыта ырдьыгыныы-ырдьыгыныы оронун туора соһон түһүөлээбит. Онно биирдэ уһуктан көрбүтэ, били эмээхсинэ көрөн турар эбит. Ытын хараҕын кырыытынан көрөн аһарбыта, арҕаһын түүтэ туран хаалбыт. Эмээхсин сирэйэ муумуйа курдук, икки хараҕын онно эрэ чөҥөрүйэр үһү. Оппуонньа утуйар таҥаһын хайдах суулуу тутан, таһырдьа тахсыбытын өйдөөбөт. Биирдэ өйдөммүтэ — тас кирилиэскэ аҕылыы-аҕылыы, үөһэ-аллара тыына олорор эбит. Түүнүн ордугун, халлаан да сырдаан эрэр буолан, уоттанар хоспоххо сытан турбут.
Басхаай.
2003 сыл. Ол кэмҥэ куоракка үлэлиир этим. Күн ахсын Мархаттан сарсыарда эрдэ куоракка үлэлии кэлэрим уонна киэһэ 7 чаас саҕана үлэлээн бүтэн, төттөрү айанныырым. Ардыгар сакаас элбэх буоллаҕына, хонон да хаалар күннэрим бааллара.
Биир күн ахсынньы тымныыта сатыылаан турдаҕына, 20-с оптуобуска олорон дьиэм диэки айаннаатым. Киэһэ 9 чаас буолан эрэрэ. Түһүөхтээх сирбэр кэлэн түстүм. Аттынааҕы маҕаһыыҥҥа киирэн бородуукта атыыластым. Тахсан иһэн хара танастаах, икки бэрт дьиибэ дьон туралларыттан салла быһыытыйдым. Хараҥа уулуссанан аргыый хаама турдум. Дьонум кэннибиттэн батыһан испиттэрэ. Олорор ыалым аах дьиэлэрэ ыраах, уота суох уулуссаҕа турара. Сүүрүөхпүн, тутуурум элбэҕэ мэһэйдиирэ. Биир уулусса эргииригэр киирээт, сүүрбүтэ буоллум, батыһан иһээччилэрим улам-улам чугаһаан испиттэрэ.
Арай иннибэр массыына киирэр киэҥ аана аһыллан турарынан, ыал олорор дьиэтэ көһүннэ. Ыксаан иһэр киһи, дьиэбэр киирэр курдук, ол аанынан тэлгэһэҕэ киирэн хаалбытым. Уонна олбуор быыһынан ол батыһааччыларбын одуулаан турдум. Дьонум тохтоон тураллар, илиилэригэр тимир тутуурдаахтар. Кыратык тура түһээт, хата, төннүбүттэрэ. Мин, дьэ «һуу» диэт, эргиллэн көрбүтүм — сырдык тэлгэһэҕэ дьиэ турара, аттыгар массыына уонна уонча саастаах нуучча кыыһа миигин көрөн, мичээрдии турара. Халааһынтан, баҕар, өлөр өлүүттэн быыһаабыт оҕоҕо баһыыбалаатым. Кыыс өссө истиҥник мичээрдээбитэ уонна тугу да саҥарбакка, барарбын батыһа көрөн хаалбыта. Мин түргэнник хардыылаан, дьиэбэр этэҥҥэ тиийбитим. Ол түбэлтэни умнан да кэбиһиэм эбитэ буолуо да, сарсыҥҥы күнүгэр эмиэ үлэбэр айаннаан иһэн, бэҕэһээҥҥи дьиэни көрөн баран олус соһуйбутум. Иннибэр иччитэх, олбуора тэлэччи аһыллан турар тэлгэһэҕэ, өрдөөҕүттэн киһи олорботох өтөҕө турара.
Миигин ол хараҥа киэһэ туох сырдык күүстэрэ араҥаччылаабыттарын билигин даҕаны муодаргыыбын уонна махтана саныыбын.
Бу икки сыллааҕыта буолбут түбэлтэ. Мин бииргэ төрөөбүт бырааппынаан балтыбытыгар күүлэйдии, хоно бардыбыт. 17 кварталга үс хостоох дьиэ атыыласпыта, балтыбыт дьиэтин көрө диэн бардыбыт. Тиийэн, буолары- буолбаты кэпсэтэн, киинэ көрө түһэн баран утуйаары сыттыбыт. Мин балтыбынаан биир хоско, быраатым саала хоско дьыбаан ороҥҥо сытта. Мин олох баттатан сүгүн утуйбакка сыттым, төрөөрү сылдьар буолан итиини сүгүн тулуйбатым,түүнутаттым.Иһиттэхпинэ,быраатым ноутбукка киинэ көрө сытар. Хостон тахсан кухня диэки аастым, киинэтин холбообут уонна наушниктаах утуйа сытар эбит. Кухняҕа киирэн истэхпинэ киһи күлүгүн көрдүм дуу дии санаатым. Уот тыктардым, ким да суох, уу иһэн баран, киирэн сыттым. Күлүгү санаан кыайан утуйбатым. Арай, истэбин, ким эрэ кухняҕа аһыы олороллорун курдук миин иһэр тыас иһиллэр. Сосед ыаллар тыастара иһиллэрэ буолуо диэн уоскутуннум. Устунан нухарыйан утуйан хааллым. Сарсыарда балтыбын куттаамаары, кэпсээбэтим. Тахсан баран иһэн бырааппар кэпсээтим, уолум мин эмиэ баттаттым, куһаҕан баҕайытык утуйдум диир. Ол кэннэ балтыбыт тастыҥ быраатын олордубута. Биирдэ киэһэ уола хоно кэлбэппин диэн биллэрбит, балтыбыт аанын хатанан баран утуйбут. Уонна биһиги истибиппитин курдук истэн, быраатым кэллэ диэн бастаан утаа наадыйбатах. Онтон өйдүү биэрбитэ тимир аанын күлүүһүнэн буолбакка, туорай хатыырынан хатаабыт. Хайдах киирдэ диэн иһиллии сыппыт, хаамар эҥин үһү, холодильник аанын аһар-сабар тыас эҥин иһиллибит. Балтыбыт куттанан, суорҕанын анныгар киирэн сыттаҕына, ол атах тыаһа сыыбырҕаан, супту оронун атаҕар кэлэн тохтообут. Кыыс эр санаа ылынан, хаһыытаабытынан сүүрэн тиийэн уоту тыктарбыта ким даҕаны суох эбит.
Ол сарсыҥҥы күнүгэр балтыбыт дьонугар көспүт уонна дьиэтин куортамҥа биэрбитэ.
17-с кварталга урут кыра хостоох этибит. Бастакы кууруска соҕотох олорбутум. Арай, утуйа сытабын, телевизор холбонон турар. Ол сыттахпына, быыс кэнниттэн туох эрэ хара быгар, онтон төттөрү түһэр. Мин куттанан ол диэки көрбөппүн. Адьас хараҕым кырыытынан эрэ диэбит курдук. Киһи төбөтүгэр майгынныыра. Телевизорым сирэйбэр тыгар буолан ситэ көстүбэт этэ. Сарсыардааҥҥа диэри хамсаабакка да сыттым быһыылааҕа. Оннук утуйан хаалбыппын. Кэнники ол төбө наар көстөр этэ. Ийэбэр да, аҕабар да эппэт этим. Онтон, ол дьиэни атыылаан баран кэпсээбиппэр кинилэр эмиэ көрөллөр эбит уонна эппэтэхтэр. Аны ол дьиэбитин атыылаан, куорат киинигэр квартира ыллылар. Быраатым устудьуон. Иккиэн олоробут, үс хостоох этэ. Кыра хоһун тута куортамҥа биэрбиппит. Онно эдэр уол олорбута. 2-3 ый олорон баран, биир күн эмискэ көһөн хаалла. Онтон аны ыалларга биэрдибит. Олор син олоро сатаабыттара. 5-6 ый курдук. Онтон эмиэ барбыттара. Ол кэннэ истибиппит, бастаан олорбут уол көһөн баран уһаабатах. Оһолго түбэһэн өлбүт. Оттон ыаллар ийэлэрэ эмиэ аҕыйах ый буолан баран өлбүтэ. Мин ол дьиэҕэ наар хара куосканы көрөрүм. Ыалдьыттарга эмиэ көстөрө. Уонна аан холуодатын үрдүгэр быыһа суох тырыыҥка мастар тэһэҕэстэргэ батары анньыллан тураллара. Онон ол дьиэттэн эмиэ көстүбүт. Онно, хомуйа сылдьан, кыра хос түннүгүн үрдүгэр маһынан оҥоһуллубут кириэс булбутум. Ылбатаҕым. Ол дьиэни эмиэ атыылаабыппыт.
Оччолорго, төрдүс кууруһу бүтэрэн баран, республиканскай балыыһаҕа практикалана сырыттым. Бүтэ охсон дойдубар бараары, түүннэри дежурстволыырым. Биир түүн, икки операция кэнниттэн дэлби сылайан, утуйар сир көрдөөтүм да булбатым. Гнойнай хирургия иһэ тобус-толору, ординаторскайга персонал утуйа сытар. Арай, биир түгэх диэки баар биир миэстэлээх палатаны арыйбытым, ким да суох эбит. Наһаа да үөрдүм, киирэн халааппынан бүрүнэн баран утуйан хааллым. Ол сыттахпына, арай эмискэ аан арыллан кэллэ, ыарыһах баҕайы көрүҥнээх, барыта бытык буолбут кыра уҥуохтаах саха оҕонньоро киирэн кэллэ да, оруобуна быарым үрдүнэн олорунан кэбистэ. Ылан быраҕа сатыыбын да ыбыс-ыарахан, тура сатыыбын да кыайан өндөйбөппүн даҕаны. Ол кэнниттэн, аны, эдэр соҕус киһи киирбитэ, эмиэ туох да буолбатаҕын курдук, эмиэ үрдүбэр олорунна. Кэнниттэн эмиэ аан арыллар, эмээхсин киирэн кэллэ, дьикти баҕайы сыттаах, утары көрөн баран турар. Эмискэ «подъем» диэн саҥа иһилиннэ, хирурум көрдүү сылдьар эбит, миигин: «Хайа, бу киһи тоҕо манна киирэн сыттын? Операцияҕа бардыбыт», — диэтэ. Мин халаатым кытта барыта көлөһүн буолбут, били дьонум суохтар. Баттаппыт дьүһүнүм буоллаҕа, ол иннинэ манныкка хаһан даҕаны түбэспэтэҕим. Кэлин истэн билбитим, ол палатаҕа өрүһүллүбэт буолбут, улуустан кэлбит ыарыһахтары дьонноро кэлэн ылыахтарыгар диэри сытыараллар эбит.
Былырыын саас Кальвица аатынан уулусса 26/2 №-дээх дьиэтигэр кыргыттары кытта квартира куортамнаан олоро сылдьыбыппыт. Аан бастаан көһөн кэлбит күммүт сарсыарда утуйа сытан уһуктан кэлбитим. Ким эрэ кухня диэкиттэн хааман кэлэр тыаһа иһилиннэ уонна биһиги ороммут икки ардыгар биһигини көрөр курдук турунан кэбистэ, ыарахан баҕайытык тыынар, онтон төттөрү барда. Мин бастаан харахпын симэн сыппытым. Барбытын кэннэ көрбүтүм, сарсыарда 6 чаас эбит. Кимиэхэ да кэпсээбэтэҕим. Ол кэннэ соччо биллибэтэҕэ, көннөрү тыаһыыр этэ. Онтон икки дуу, үс дуу нэдиэлэ ааһан баран, биир сарсыарда, ким эрэ төттөрү-таары хаам да хаам буолар, айман да айман. Мин кыыһым үлэтигэр бараары турбут дии санаабытым. Харахпын арыйан көрбүтүм, мин диэки көрөн баран, утары оҕо олорор. Тоҕо эрэ куттамматым, салгыы утуйан хаалбытым. Онтон, иһиттэхпинэ эмиэ, ким эрэ туран аймана сылдьар. Көрбүтүм кыыһым турбут эбит, 7 чаас буолбут. Мин ол аата эмиэ сарсыарда 5 дуу, 6 дуу чаас саҕана көрбүт эбиппин.
Бу түбэлтэ 2012 сыллааха буолбута. Мин Дьокуускай куоракка аймахтарбар күүлэйдии тиийдим, дьиэлэрэ — икки этээстээх кыбартыыра.
Ол күн эдьиийбин кытта маҕаһыыҥҥа тахсаары гынныбыт, онон иккис этээскэ таҥна таҕыстым. Эдьиийим хоһугар киирдим. Көрбүтүм туумба сиэркилэтин иннигэр таҥара күлүктэрин кэчигирэччи уурталаабыт. Муодарҕаатым аҕай. Хомунан баран, аллара түһэн истим. Утары хос аана кыратык аһаҕас, ол быыһынан элэс гынан киһи күлүгүн көрөн ыллым. Эр киһи курдук этэ, «ээ, убайбыт» дии санааммын олох наадайбатым. Кини түннүк аттыгар туран тугу эрэ одуулуу турара. Дьиэттэн таҕыстыбыт, эдьиийбиттэн сиэркилэ уонна таҥара күлүктэрин тоҕо уурталаабытын ыйытар санааланным. Ити сиэркилэни төрүт сөбүлээбэт эбит, «мэлдьи кими эрэ көрөбүн» диир. Киэһэ утуйарыгар сиэркилэни таҥас сабыытынан бүрүйэн кэбиһэр үһү. «Эчи, кутталын» дии са- наатым, саҥата суох хааллым.
Маҕаһыынтан төннөн иһэн убайбытын көрүстүбүт. «Ханна баран кэллин?» — диэн ыйыттым. Киһим соһуйбуттуу мин диэки көрдө: «Ханна да баран кэлбэтим, табаарыспыттан саҥа иһэбин», — диэтэ. Дьиибэргээтим, оччоҕуна хоско кими көрбүтүм буолуой? Хараҕым иирбит быһыылаах диэн, кимиэхэ да эппэтим, оннук гынан умнуллан хаалла.
Балай эмэ бириэмэ ааспытын кэннэ, ийэбэр эдьиийим тугу кэпсээбитин кэпсээтим. «Дьиэбитигэр ким эрэ баар», «аан кэннигэр ким эрэ турар», «ыскаап ааныттан ким эрэ өҥөйөр», «үөһэ ким эрэ хаамар» диэн, кыра эрдэхпиттэн куттуура. Ону мин дьээбэлиир диэн болҕомтобун уурбат этим. Ийэм соһуйбата даҕаны: «Миэхэ эмиэ көстөөччү», — диэтэ. Олох урут-уруккуттан ити дьиэҕэ утуйа сытар киһи түүлүгэр баттата-баттата, тыына хаайтарар үһү. Түүллэригэр хара буруо уонна хара куоска буолан көстөр үһү. Куоска түөстэригэр кэлэн олорунан кэбиһэр уонна киһи тыынын хаайан барар эбит. Онтон 3-4 сыл анараа өттүгэр ийэм түүн утуйа сыттаҕына, уот холбуур тыастарыттан уһуктан баран, ким утуйбакка хаама сылдьарын манаан кэтэспит. Киһи хаамара иһиллибэт, арай хос аана бэйэтэ сабыллан хаалбыт уонна уот арахсыбыт. Оттон, эдьиийим дьонугар кэпсииринэн, киэһэ аайы атаҕар киһи кэлэн олорунан кэбиһэр үһү.
Ийэм кэпсээннэрин истэн, саҥата суох олордум, хараҕым иирбэтэх. Киһи күлүгэ хара дьай эбит. Ити кэнниттэн ол дьиэҕэ хоно тиийэ иликпин.
90-с сылларга Бүлүүттэн куоракка көһөн кэлбиппит. Сэргэлээх суолугар чааһынай дьиэни атыылаһан, оҥостон, билигин да этэҥҥэ олоробут. Арай аттыбытыгар таһыттан көрдөххө, сэнэх көрүҥнээх дьиэҕэ бачча тухары ким да түптээн-таптаан олорбот. Син хас да ыал кэлэн, оҥостон, олорон иһэн, көһөн хаалаллар. Көһөн кэллэхпит иккис сайыныгар ити дьиэни бэйэбит саастыыта эдэр ыал атыыласпыта. Биһигини көрөөт, олус үөрбүттэрэ. Тута кэлэн билсиһэн, ылсан-бэрсэн барбыппыт. Кыыс дьиэ түннүгүн сууйа охсон, сабыылаан, алаадьы оҥорон, бастакы күн сэмэйдик бэлиэтээн ылбыппыт. Уол эмиэ түргэн туттунуулааҕа, уус этэ. Онтон кэлин өйдөөбүппүт — дьоммут бастакы кэлбит күннэриттэн сирэйдэрэ-харахтара уларыйан барбыта. Ситэ утуйбатах, сынньамматах көрүҥнээхтэрэ. Аат эрэ харата кэпсэтэр буолбуттара. Онтон ыйы кыайбат кэм иһинэн эмискэ көһөн хаалбыттара. Биһиги соһуйан эрэ хаалбыппыт. Оччолорго суотабай төлөпүөн диэн суох буоллаҕа. Хантан да сураһан билбэтэхпит. Кэргэмминиин иккиэн тахсан, дьиэни эргийэ сылдьан көрбүппүт да, туох да сибики суоҕа.
Ити кэннэ өр буолбакка, күһүөрү соҕус, бу сырыыга оскуолаҕа үөрэнэр икки оҕолоох ыал көһөн кэлбитэ. Урукку дьоммутугар холоотоххо, биһигинниин эҥээрдэһэ сатаабатахтара. Эр киһи таһырдьа көстүтэлиир этэ. Оттон дьахтары уонна оҕолору кэлэллэригэр-баралларыгар эрэ көрөн аһарарбыт. Оҕолор бастаан утаа син баалларын биллэрэллэрэ. Оҕо оҕо курдук мэниктииллэрэ, күлүү-салыы буолаллара. Кэлин саҥа-иҥэ ончу мэлийбитэ. Онтон алтынньы ортотугар биир күн улахан массыына олбуор иһигэр киирэн турарын көрбүппүт. Дьоммут көһөн хаалбыттара. Биһиги эмиэ тугу да билбэккэ, өйдөөбөккө хаалбыппыт.
Кинилэр кэннилэриттэн өссө түөрт-биэс ыал кэлэн олохсуйа сатаабыта. Дьиибэтэ диэн, бу тухары хаһаайын ким буоларын, ким атыылыырын билэ иликпит. Кэлин тэлгэһэбитин үрдүк олбуордаан, ити дьиэ туһунан умна да быһыытыйдыбыт. Арай соторутааҕыта оптуобуска, били, аан бастаан кэлэн олоро сылдьыбыт дьахтары көрсө түспүтүм. Кини миигин эмиэ билбитэ. Аатын бу диэн өйдөөбөппүн эрээри, үчүгэйдик билсэр дьон курдук кэпсэтэн барбыппыт. Оптуобустан түһэн, ханна эмэ кыратык олоро түһэргэ көрдөспүтэ. Онон чугастааҕы аһыыр сиргэ киирэн, чэй сакаастаабыппыт. Кини аатын Света диим. Света ол кэми бачча тухары умна илик эбит. Ити дьиэни кинилэр билэр дьонунан удамыр сыанаҕа атыыласпыттар. Дьиэ хаһаайына, омук киһитэ, сотору кэминэн дойдутугар көһө охсоору, чэпчэки сыанаҕа атыылыырын эппит. Онон оҕолор оччолорго ваучер харчытын эргитэн атыыласпыттар. Бастакы түүн кэргэнэ баттатан уһуктубут уонна «үрдүбэр үрүҥ былаачыйалаах дьахтар өҥөйөн турар этэ» диэбит. Света онтон сэрэхэдийэн, салгыы сатаан утуйбатах.
Сарсыҥҥы күнүгэр ол дьахтар аны кини түүлүгэр киирбит. «Сирэйин-хараҕын бу баардыы өйдүүбүн. Бастаан билэр дьахтарбар майгыннатан, улаханнык куттамматаҕым. Онтон өйдөөн көрбүтүм — иччитэ суох, кураанах харахтааҕа. Түһүүбүн эрээри, бу баар, илэ курдук. Кэргэним уһугуннарбыта. Кини эмиэ сатаан утуйбакка сытара. Ити курдук түүлбүтүгэр хайабытыгар да араастаан киирэрэ, онтон биир түүн иккиэммитигэр тэҥинэн биир дьахтар киирэн эрэйдээбитэ. Тугу да гыммат, хамсаммат. Арай куһаҕан баҕайытык иччитэ суоҕунан көрөр. Өйдөөн көрбүтүҥ буолуо, иккиэн дэлби дьудьэйбиппит. Хайабытыгар да ас киирбэт буолбута. Утуйар кэммит чугаһаатаҕын аайы куттанан, саҥабытыттан-иҥэбититтэн матарбыт», — диэн кэпсээбитэ.
Онон сэрэйдэххэ, кэлиҥҥи да дьону ол дьахтар буулаабыт буолуохтаах. Тоҕо эрэ бэрт түргэнник, саҥата-иҥэтэ суох көһөн хаалыталаабыттара. Ол абааһылаах дьиэ биһиэхэ күрүө нөҥүө кырыыһата эрэ көстөр. Оччолорго дьон бэйэ-бэйэтин кытта сүрдээҕин билсэр этэ. Онон дьон олохсуйбатыттан испитигэр кыралаан санааргыырбыт. Билигин абааһы илэ бэйэтинэн олохсуйан олорор буоллаҕына, наадыйыа суох курдукпут. Хас ыал бары оннук бэйэбит бэйэбитигэр олоробут.
Надежда, Дьокуускай.
Бу түбэлтэ Дьокуускай куоракка, цирка кэннигэр турар, мас икки этээстээх дьиэҕэ буолбута.
Мин кэргэмминээн, саҥа ыал буолан, туспа дьиэ куортамнаан олорорго былааннанныбыт. Оҕобут икки ыйдаах. Кэргэним үлэлиир, бэйэм дьиэҕэ олоробун. Ол олорон сааһыары түүнүн куруук баттатар буоллум (хайа эрэ киһи эккирэтэн быһаҕынан анньаары гынар курдуга). Ити курдук аанньа утуйбакка сырыттым, оннук сайын буолла. Эмиэ биир түүн кыайан утуйбакка олус эрэйдэнэн, ыалым дьахтартан тахсан ыйыттым, бу дьиэҕэ хайдах дьон олорбутай диэн. Эмээхсиним нуучча: «Кэргэҥҥин кытары олоруоххун баҕарар буоллаххына бу дьиэттэн көс диэн!». Мин: «Тоҕо?» — диэн ыйыппыппар: «Бу дьиэҕэ элбэх киһи олорон ааспытын тухары сыл аҥара эрэ олороллор, онтон атахтарынан куоталлар», — диэтэ.
Арай, онтон сайын кэргэним арыгы иһэр-аһыыр буолла. Дьиэтигэр кэлэрэ ахсааннанна. Биир түүн ыксаан, кыайан утуйбакка дьүөгэбин хонноро ыҥырдым. Биир хоско утуйа сытабыт, киэһэ ааммытын хатанан утуйдубут. Эмискэ атах тыаһыырыттан уһугуннум. Таһынааҕы ыалларым тыаһыыллар диэн санаабын уоскута сыттахпына тыас хоско киирдэ, да аргыый хааман кэннибэр кэлэн сытта уонна кууста. Кэргэним кэллэ диэн бастаан утаа наадыйбатым. Онтон өйдүү биэрдим, ааны арыйбатаҕым уонна хайдах киирдэ дии санаатым. Кыыһым олох кытаанахтык утуйа сытар. Ол сытан куһаҕан баҕайы сыт кэлэриттэн дьиибэргээтим, хайдах эр мунна тыаһыыр курдук ыараханнык тыынарыттан эргиллэн көрбүтүм — киһи куйахата күүрүөх ураты дьикти дьүһүннээх киһи курдук быһыылаах сытарын көрөн, мин өйдөөбөтүм, хаһыыра түстүм!!! Кыыһым сахсыйарыттан дьэ өйдөннүм быһыылаах. Олох баттах турара диэн кырдьык эбит! Тураат малбын хомунан киирэн бардым. Биир даҕаны дьиэ булбатым, кэргэним кэлбитигэр кэпсээтим куттанарбын. Малбын хомунан, дьэ киэһэ сыттыбыт. Кэргэним баар буолан хайдах эрэ санаабар кини көмүскэһэр курдук санаатым. Утуйаары мин киинэ көрө сыттым, кэргэним утуйда. Телевизорым сырдыгар сыыһа көрдүм дуу дии санаатым, туох эрэ кэргэним атаҕын диэки күлүкааста. Арай ол сытан баттатан, ынчыктаан, мөхсөн барда. Мин соһуйан, көрөн баран сыттым. Киһим тыына хаайтаран киирэн барбытыгар уһугуннара сатаатым. Хаһыытыыр «ыыт» диир, онтон эмискэ «һуу» диэтин кытары, атаҕыттан соһон хос ортотугар илдьэн бырахта. Иккиэн ыһыы-хаһыы бөҕө буолан, уот тыктаран оҕобутун көтөҕөн баран олордубут. Ол сарсыныгар көһөн барбыппыт. Ити кэннэ ыйыталаһан билбиппит дьиэҕэ, 1967 сылаахха икки уол оҕолоох ыал олорбуттар, аҕалара соһуччу арыгыга убаммыт, ийэлэрэ да аккаастаабат буолбут. Онтон оҕонньор, суох буолбутун кэннэ икки уол хаайыы дьоно буолбуттар, ийэлэрэ котенкаҕа олорбут үһү бүтэһик күнүгэр диэри. Онтон нууччалар атыыласпыттар, да бэйэлэрэ олорботохтор, куруук куотамнанан турбут дьиэ. Билигин даҕаны ол дьиэ турар, аттынан ааһарбын даҕаны куттанабын.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : «Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. — 160 с.
Эргэ дьэҕэ / Басхаай // Кыым. — 2020. — Олунньу 13 күнэ. — С. 42.
Хара дьай // Кыым.-2023. — Сэтинньи 23 күнэ. — С. 34.
Хараҥа киэһэ // Кыым. — 2024. – Муус устар 25 күнэ. — С. 34.
Абааһылаах дьиэттэн куоталлара // Кыым. — 2024. – Муус устар 25 күнэ. — С. 34.
- Выставку подготовила:
- Жиркова Н.И.,
- главный библиотекарь