Үөһээ Бүлүү улууһа — Бүлүү өрүс сүнньүгэр сытар нэһилиэктэрдээх Саха Сиригэр суолталаах улуус. Киинэ — Үөһээ Бүлүү с. Билиҥҥи кыраныыссатынан 1935 сыллаахха олунньу 10 күнүгэр Булуу улууһуттан араарыллан төрүттэммит. Түүкээн үрэх Бүлүү өрүскэ түһэр сиригэр былыр нууччалар Бүлүүгэ бастаан кэлэн баран симиэбийэ (зимовье) туруорбуттара. Онтуктара хас да сыллар усталарыгар бу эргин опорнай пуун быhыытынан турбута. Онтон Олоҥноох диэн сиргэ билиҥҥи Нам сэлиэнньэтин сиригэр көһөрүллүбүтэ, Оленск диэн сурукка киирбитэ. Кэлин онтон билигин Бүлүү куората турар сиригэр киин буолбута. Онон кырдьаҕас Бүлүү куоратын историята Верхневилюйскай симиэбийэттэн саҕаланар.
Бу түбэлтэ Үөһээ Бүлүү Хоротугар буолан ааспыта. Ити быһа холоон 2006 сыл этэ. Оччолорго мин 6-с кылааска үөрэнэр бэдикпин.
Күһүн сир харатыгар биир күн турунан куобахтыы бардыбыт. Аҕам уонна саас ортолоох ыалбыт киһи баара. Кэлээскэлээх матасыыкылынан Үрэн сайылыгар лэглэритэн кэллибит. Тыа сиригэр куобах сылдьарын ыттыбыт. Кус быһый киһини — миигин — «баран аҕал» диэтилэр. Сүүрэн тиийэн куобахпын ыллым уонна дьоммор төннөн иһэн сайылык уҥуоргу өттүн көрө түстүм. Доҕоор, тыа үрдүнэн бугул саҕа түөрт төгүрүк уот устан иһэр эбит. Дьоммор сүүрэн тиийдим. Аҕылыырым быыһыгар: «Ол диэки көрүн”-диэтим. Түөрт төгүрүк бугул саҕа уоппут, тыаһа-ууһа суох, араас уотунан оонньуу-оонньуу, аа-дьуо устан бара турда. Биһиги оччолооҕу көрөн баран туруохпут дуо, матассыыкылбытын эһээт, дьиэбит диэки көтүтэ турдубут.
Кэлин истибиппит, биир кырдьаҕас оҕонньор эмиэ ити түөрт уоту көрбүт этэ. «Дьон итэҕэйиэ суоҕа, күлүү-элэк оҥостуоҕа диэн, кимиэхэ да кэпсээн оҥостубатахпыт», диэн билэр уолум кэпсээбитэ.
Ааҕааччы туох санааҕа кэлэрэ — бэйэтин көҥүлэ.
Үөһээ Бүлүүгэ, мин дэриэбинэбэр, уолаттар буолан бултуу бардыбыт диэн, биир ыраах өтөххө кэллибит.
Арай, иһиттэхпитинэ, дьиэ үрдүгэр ыйааһыннаах баҕайы туох эрэ хаамар дуу, тоҥсуйар дуу курдук этэ. Элбэҕи толкуйдаабакка, бары сүүрэн тахсан көрбүппүт, сарай үөһээ хап-хара, ып-ырыган туох эрэ олороро! Аны киһи диэхпитин, атаҕын сотото уһуна бөҕө! Оччолооҕу көрбүт уолаттар, элбэҕи саҥарбакка, сааннан ытыалаатыбыт да, туһа тахсыбата. Кутталбытыттан түргэнник атахха биллэрдибит. Билигин даҕаны өйбөр киирбэт, туох эбитэ буолла?
Бу түбэлтэ Үөһээ Бүлүү Өргүөт нэһилиэгэр 1987 сыл күһүнүгэр буолбута. Илин Ырайтан сылгыларбын хомуйан, Муодаҥҥа илдьэн иһэн хойутааммын, Одундаҕа хонордуу сананным. Сылгыларбын күөлгэ киллэртээн баран, бэйэм өтөххө таҕыстым.
Ампаар уонна дьиэ икки ардыгар турар баҕанаҕа аппын аҕалан баайаары гыммытым, атым туох иһин баҕанаҕа чугаһаабакка чинэрийэр, таныытын тардырҕатар, туохтан эрэ сиргэнэр курдук. Ону ол диэбэккэ: «Бу сүөһү хайдах буолла, иирээри гынна дуу?» — дии-дии, күүспүнэн аҕалан баайдым. Дьиэҕэ киирэн уот оттон, өйүөбүн хостоон ириэрэ ууран, бэйэм күөлгэ муус көйө киирдим. Хочулуокпар толору муус ылан тахсан иһэн аппын көрбүтүм — баайбыт баҕанам тула холоруктуу сылдьар. «Бу сылгы туох буоллаҕай?» дии саныы-саныы, дьиэҕэ киирдим. Хочулуокпун оһохпор ууран, оргуйарын кэтэһэ таарыйа кинигэ таһааран ааҕа олордохпуна, хайдах эрэ сиик сыта кэлэргэ дылы гынна уонна чүмэчим уота салгын охсорун курдук дьирибинээтэ. Мин ону болҕомтобор уурбатым уонна устунан сылааска тартаран, нухарыйан бардым.
Арай ол олорон көрдөхпүнэ, аан аһылынна да, уот кыһыл ырбаахылаах, үстээх-түөртээх оҕо батыһыннарыылаах дьахтар киирдэ уонна остуолум утары хааман кэлэн: «Тукаам, киһи тыынын-быарын ыгыма, дьиэм үрдүттэн аккын ылан атын сиргэ баай», — диэтэ. Оҕо ийэтин кэннигэр ырбаахытын тэллэҕиттэн тутуһан туран миигин хап-хара харахтарынан тобулу одуулаата. Онтон хайдах эрэ эмискэ уһуктан кэллим. Ити көрбүппэр улаханнык суолта биэрбэтим, түһээн ыллым дуу дии санаатым. Ол гынан баран, кырдьык, туох эрэ никсик сыт баар этэ. Ону оһоҕум оттуллан сиик сыта кэлэрэ буолуо дии санаатым. Оһохпор тиийэн мас эптим, кэнсиэрбэлэри, килиэппин эргитэлээн биэрдим уонна остуолбар төттөрү кэлэн, кинигэбин ылан ааҕан бардым. Ол олорон хайдах эрэ сэниэтэ суох, туох эрэ баттыыр курдук буоллум. Утуйарын утуйбатаҕым. Ол олордохпуна, ааным эмискэ тэлэччи аһыллан, били дьахтарым оҕотун батыһыннарбытынан киирэн кэллэ. Миигин көрдө көрбүтүнэн супту хааман кэлэн:
«Киһи тылын тоҕо истибэккин, уҥуоҕум үрдүттэн аккын ыл!» — диэт, тахсан бардылар. Сирэйэ-хараҕа кыыһырбыт көрүҥнээҕэ.
Өйдөнөн кэлбитим — ааны супту көрөн олорор эбиппин. Онтон дьэ куттанным, этим сааһа аһылынна, куттана-куттана таһырдьа аппар таҕыстым. Аппын көрбүтүм быатын чиккэччи тардан, сап-салыбырас буола турар эбит. Ону сүөрэн, күрүөҕэ илдьэн баайдым уонна бэйэм дьиэҕэ киирэн хомунан бардым. Малбын-салбын барытын хомунан, уоппун умуруоран, сылгыларбын хомуйан түүннэри айаҥҥа турдум.
Түүн үөһэ ааһыыта Даркыга кэллим. Онно Маппый диэн кырдьаҕас оҕонньорго киирэн хоннум. Сарсыарда чэйдии олорон бөлүүҥҥү түбэлтэбин оҕонньорго кэпсээбиппэр, «онно сэрии саҕана хоргуйан өлбүт оҕолоох дьахтары таһааран дьиэтин айаҕар көмпүттэрэ, ол маһыгар аккын баайбыккын» диэбитэ.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Бугул саҕа уот//Кыым.-2020.-Алтынньы 8 күнэ.-С.42.
- Оҕолоох дьахтар//Кыым.-2023.-Ахсынньы 14 күнэ.-С.34.
- Выставку подготовила:
- Малгарова Е.С.
- заведующий