Өлүөхүмэ улууһа — Өлүөнэ өрүс уонна кини салаата Өлүөхүмэ өрүс сүнньүлэригэр сытар нэһилиэктэрдээх, киэҥ сиринэн тайаан сытар Саха Сирин соҕурууҥҥу улууһа. Киинэ — Өлүөхүмэ куората.
Ааспыт үйэ 70-с сылларын ортотугар сааһыары биир кырдьаҕас эмээхсин сураҕа суох сүппүтэ үһү. Сирдээн тимирбитэ, халлааннаан көппүтэ биллибэтэх. Саатар, ити кэмҥэ халаан уута бөҕө киирэ турбута үһү. Онон олохтоохтор «эмээхсин эрэйдээх ууга түстэҕэ» диэн саныы сылдьыбыттар.
Уонтан тахса сыл ааспытын кэннэ, биир уол хаайыыттан күрээн тыаҕа саһа сылдьыбыт. Алдан икки Өлүөхүмэ икки кыраныыссалаһар сиригэр сайын табаларын маска баайан баран, үөнэ-көйүүрэ бэрдин иһин түптэлээбит. Бэйэтэ балаакка туруорунан, онтун иһигэр киирэн таҥаһын-сабын дуомун бэрийэ олорбут. Балаакка аһаҕас турбут.
Арай ол олордоҕуна, табалара, эмискэ туохтан эрэ сиргэнэн, өрө биэрэн турбуттар. «Туох буоллахтарай?» диэн саныы-саныы, аан диэки көрбүтэ, доҕоор, били, уонча сыллааҕыта сүппүт эмээхсин илэ бэйэтинэн киирэн кэлбит. Сирэйэ-хараҕа соччото суох, санааҕа баттаппыт көрүҥнээх эбит. Уол, соһуччута бэрдиттэн куттанан, тугу да саҥарбатах — тылыттан маппыт. Эмээхсин, чочумча тура түһээт, сүтэн хаалбыт. Уол өлөрдүү куттаммыт. Сонно тута табаларын ыҥыырдаат, балааккатын хомуйаат, куотар аакка барбыт. Кэлин кырдьаҕас дьон ити түбэлтэни истэн баран «муҥнаах, дууһата мунан сырыттаҕа» диэбиттэрэ үһү.
Туттуллубут матырыйаал: Муммут дууһа//Кыым.-2020.-Алтынньы 1 күнэ.-С.42.
Табаарыһым Өлүөсэ саҥа кэргэннэммит кэмэ. Өлүөхүмэ Куду Бэһигэр үлэлии тиийдибит. Нэһилиэктэн чугас сиргэ мас кэрдэ бараҕыт диэн буолла. Дьэ, ити курдук мас кэрдиитэ, боруочука солооһун ун үлэтэ элбэх этэ. Күһүммүт түргэн баҕайытык тымныйан хаалбыта. Биирдэ тыатааҕы сугуну дэлби сиэн, олоччу сугунунан сыптарыйбыт этэ. Ити биһиги отуубуттуттан уонча хаамыылаах сиргэ. Киһим сарсыныгар “кэргэммин аҕынным ” диэн, баран хаалбыта.
Барбыт күнэ уһаан-тэнийэн барбыта. Түөрт- биэс күн, онтон сыыйа нэдиэлэ буолла. Арай, биир түүн уһуктан кэлбитим, хаар бөҕө түһэ турар эбит. Балааккам хайаҕаһынан көхсүбэр туох эрэ «бол» гына түһэрэ. Уу -хаар буолан, илийэн барбытым. Сол курдук сатаан утуйбатаҕым. Халлаан сырдыар диэри мөхсө хоммутум.
«Өйүөм баранан хаалла, дэриэбинэҕэ тахсыахха» диэн быһаарыммытым. Өйүө ылаары, табаарыһым тоҕо кэлбэтэҕин билээри барбытым. Ол иһэммин, өрүс эниэтигэр хаартан халтарыйан, аллараа тымныы ууга курулаан түһэн, сүүрүккэ оҕустаран барбытым. Хата, дьолбор, илиим талаҕы булбута. Онтон тутуһан, тохтоон хаалбытым. Оччолорго бэгэччэгим кытаанах. Ольха абыраабыта.
Өрүскэ өр сытан, мүлүгүр муос курдук буолбут мас үрдүгэр үктүнээри халты тэбэнэн , ууга иккистээн баран түстэҕим үһү. Соруйан ким эрэ ууга анньарыгар дылы. Иккис сырыыбар туоруохтаах кытылбын көрөн иһэн, эмиэ мас кэлбитигэр онтон тутуһан, олох эстэн, сыккырыыр тыыным эрэ ордон, аттаан тахсыбытым. Аларга тобуктаан ыла-ыла дьуккуйдум. Бу балаҕан ыйын 17 күнэ этэ. Дьэ, хаар да хаар. Сорох сиргэ киһи курданарыгар диэри.
Ол курдук эрэйдэнэн, тоҥон өлбөт туһугар баарбынан-суохпунан чыраахтаһан суолбун ортолообутум кэннэ биригээдэм киһитин утары көрсүбүтүм. Балтараа биэрэстэлээх сиргэ дьоммут кэлэн кэтэһэ олороллоро. Кутаа бөҕөтүн оттубуттар. Онно кэлэн иттэн, дьэ абыраммытым. Таҥаһым илийбит буолан, онно тиийиэхпэр диэри этим хабыллан тахсыбыта. Кыһыйар аҕай этэ. Дьонум “сибирская язва!” диэн айахтара умайыктанан олорор. Балааккаларыгар ончу киллэрбэтэхтэрэ , Кутааҕа хонон турбутум. Сытан эргийэ — эргийэ син утуйбутум…
Сарсыныгар нэһилиэккэ кэлбиппит. Онно биир оҕонньор көрсөн «Хайа, Тонус Ойуунун Сиригэр тиийдин дуо?” — д иэн ыйыппыта. Ханна тиийэн төннүбүппүтүн ойуулаппыта, чуут ол дойдуга тиийэ сыспыт эбиппин. Оччоҕо олох оҕо буоллаҕым. Соччо сэнээрбэтэҕим быһылааҕа. Ол иһин оҕонньорум тохтоон хаалбыта. Таах оройбунан көрбүт киһи буоллаҕым дии.
Боруочука суолун кэрдэр буоллахпыт. Бырайыак ол ойуун сиринэн ааһарын олохтоох оҕонньоттор эрэ билэн эрдэхтэрэ. Ону сөбүлээбэккэ, бастаан эһэни аҕалар, онтон хаарынан көмөр, онтон бэйэбин икки төгүл ууга түһэрэн кирбин-хохпун ыраастаатаҕа буолуо.
Эһэ куттаабытыгар кэлэ сылдьыбыт суолун көрбүт күммүтүгэр саабытын ииттэн хоммуппут. Хата, көстүбэтэҕэ. Кэлэр түгэнигэр саа элбэрээгин төлө тардан, соһута ыытар былааннаах этибит. Кэлии киһи да буоламмын абырамматаҕым. Тыыммын былдьыы сыһан, арай аһынан хаалларда ини ол кырдьаҕас. Олохтоох дьон эппэтэхтэригэр мин буруйум суох.
Туттуллубут матырыйаал:
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — с 36.
Биирдэ эдэр уол уонна саастаах киһи тыаҕа бултуу тахсыбыттар. Саастаах киһи үүтээҥҥэ олороро, оттон эдэрэ балааккаҕа үһү.
Бу саастаах киһи дьээбэтэ баппакка, сарсыарда аайы үүтээнигэр сытан, түннүгүн тоҥсуйан уолу хаадьылыыр эбит. Өссө «өллөхпүнэ, кэлэр-барар дьону түннүкпүн тоҥсуйан куттуом» диирэ үһү. Ол киһи, эһиилигэр ууга түһэн сураҕа суох сүппүт.
Биирдэ, хас да сыл ааспытын кэннэ, били эдэр уол ахсынньы аам-даам тымныытыгар үүтээҥҥэ тиийэн кэлбит. Кэллэ-кэлээт, табаларын маска баайталаабыт. Ол турдаҕына, эмискэ үлүгэр үүтээн түннүгүн тоҥсуйан лабырҕатан барбыттар. Уол эргиллэ биэрбитэ, били саастаах доҕоро үүтээн иһигэр үөрэн аҕай турар үһү. Өссө далбаатыыр эбит. Уол уҥуоҕа халыр босхо барбыт. Табаларыгар олоро биэрээт, ханна да тохтообокко муҥ кыраайынан дэриэбинэҕэ көтүтэ турбут. Күн бүгүнүгэр диэри ити эргин үктэнэ илик диэн кэпсииллэр.
Дьэ, онон, доҕоттоор, киһи уҥуоҕа ийэ буору булбатаҕына, дууһата мунан үөргэ кубулуйара дьиҥнээх быһыылаах. Күндү ааҕааччым туох эмэ санааҕа кэлэрэ — бэйэтин көҥүлэ.
Туттуллубут матырыйаал: Түннүгу тоҥсуйбут//Кыым.-2020.-Алтынньы 1 күнэ.-С.42.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Кыым.-2020.-Алтынньы 1 күнэ.-С.42.
- Выставку подготовила:
- Герасимова Р.К.,
- главный библиотекарь