Амма улууһа диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин улууhа. Административнай тэриллии быһыытынан 1911 сыллаахха Сенат ыйааҕынан Боотур-Уус улууһуттан араарыллан баар буолбута. Улуус киинэ — Амма. Билиҥҥи иэнинэн Амма Улууһа Тохсунньу 30 күнүгэр 1930 сыллаахха Амма Оройуонунан тэриллибитэ.
Амма сиригэр элбэх киһи сэргиир сирэ баар: өрүс үөһэ Өнтө очуостара, Абаҕа таһыгар Харама хайа эркинигэр дьахтар уонна оҕолор «сирэйдэрэ» көстөллөр, Сулҕаччы таһыгар суугунуур үрүҥ кумахтаах кытыл баар.
Ону ураты дьиктилээх түгэннэр буолан турардаахтар. Дьиҥ олохтон буолбут кэпсээннэри ааҕарга ыҥырабыт.
Амма биир дэриэбинэтигэр биэс оҕо оонньуу сылдьан, быраҕыллыбыт, урукку уһун хотоҥҥо оонньуу киирбиттэр. Ол оонньуу сырыттахтарына сыабы соһор тыас иһиллибит, онтон тыас чугаһаан барбытыгар көрбүттэрэ, маҥан туох эрэ көстүбүт. Оҕолор буут быстарынан куоппуттар, дьонноругар эҥин эппиттэр, онуоха, итиннэ туох эрэ баар диэбиттэр. Элбэх киһи истэр эбит. Биирдэ, онно итирик киһи киирэн утуйбут. Ол сыттаҕына эмиэ сыап тыаһаабыт, аахайбатах, баҕар ынах эҥин буолуо диэн, онтукайа чугаһаан кэлэн, көхсүгэ сыабынан сырбаппыт. Киһи, тута өйдөнөөт, түөрт атах буолан куоппут, эмиэ ол туһунан кэпсээбит. 3-4 ый буолан баран ыалдьан өлбүт үһү.
Оскуолаҕа киирэр сылбар күһүн Аммаҕа көһөн тиийдибит. Нуучча ыалыттан дьиэ куортамнастыбыт. Дьиэбитигэр киирээт да хайдах эрэ атыҥырыы санаатым, саҥа дьиэ буолуо дуо, былыргы нууччалар туппут дьиэлэрэ, кып-кыра, өһүөтэ намыһах, истиэнэтэ хап-хара. Оннооҕор оҕо киһи кутун-сүрүн баттыыр дьиэ этэ. Мин бастакы хоммут түүммүттэн араас куһаҕаны бары түһээн, баттатан бардым. Түһээтэхпинэ, куукунаттан сүгэлээх нуучча эр киһитэ тахсан дьонум хосторугар ааһар. Атаҕа тыас-уус бөҕө, бэйэтэ куһаҕан баҕайытык аҥылыйа сылдьар холоҥсо сыттаах. Мин куттанаммын оронум анныгар киирэбин уонна кини хайа диэки барарын манаан сытабын. Нуучча ийэм аах оронноругар тиийэр уонна хаһыытаппытынан кинилэри сүгэтинэн эттээн кэбиһэр. Онтон мин оронум диэки хааман кэлэр уонна миигин өлөрөөрү көрдүүр. Ол куттана сытан дэлби тиритэн уһуктан кэлэбин. Итинник курдук куһаҕан түүллэри мэлдьи түһүүбүн. Арай биирдэ түүн ииктээри турдум. Суунар сирбит киирэр аан таһыгар турар, мин биэдэрэҕэ элэстэнэбин. Ол туран хараҕым кырыытынан куукунаны көрөбүн, остуолга били нууччам бүк түһэн тугу эрэ гына олорор. Ону көрөн баран түүн биэдэрэлэммэт, сарсыардааҥҥа диэри тулуйан сытар буолбутум. Аны түүн буоллар эрэ кини атаҕын тыаһыттан уһуктан кэлэбин. Мин хоһум быыһыгар кэлэн туран-туран баран төттөрү барар. Дьоммор этэн көрөрбүн олох итэҕэйбэттэр. Туох ааттаах бүтэй эттээхтэрэ эбитэ буолла. Өссө быраатым миигин куттамсаххын диэн күлүү гынар. Куттамсах буолумаарыбын бырааппын «бииргэ сытыахха, түүн уһугуннарыам, хаһыытаайаҕын» диэтим ороммутун үллэстэн бииргэ сыттыбыт. Быраатым утуйан буккураан хаалла. Мин түүн ортото эмиэ били киһи атаҕын тыаһыттан уһугуннум. Бырааппын кымаахтаан уһугуннардым. Иккиэн иһиллээтибит. Атах тыаһа бэтэрээ диэки кэлэн иһэн эмискэ тохтоото, онтон ыскамыайкаҕа умса турбут таас сууллан түстэ, тыас-уус бөҕөтө буолла. Былыргы саһархай хаймыылаах тимир таас сарсыарда туруохпутугар диэри сууллан сыппыт этэ. Быраатым атах тыаһын эмиэ истибит уонна абааһы чахчы баар эбит диэн миигин куттамсаҕынан ыыстаабат буолла. Улаатан баран оҕо сылдьан ким куттаммат үһүнүй, фантазиям бэрт буолан арааһы толкуйдуур, оҥорон көрөр буоллаҕым дии санаабытым. Улаханнык аахайбат да этим. Ол эрээри кэлин истибиппинэн, ол дьиэҕэ саха дьоно арыгылаан баран нуучча киһитин сүгэнэн эттээн өлөрбүттэр үһү. Оччоҕуна ол мин оҕотук фантазияларым дьиҥнээх буолан тахсаллар. Оруобуна түһээбиппин, оруобуна ол киһини илэ көрбүппүн. Ол дьиэ билигин да Аммаҕа самналлан тураахтыыр, ким да олорбот. Өссө ол дьиэҕэ олорон таһырдьа сэрии буолар тыаһын, ытыалаһыыны истэр этим. Утары гражданскай сэриигэ өлбүт буойуннар уҥуохтара турар…
«Аһаҕас» эттээх дьон «көрөллөр» дииллэрэ кырдьык эбит. Практикаҕа Аммаҕа биир сайылыкка тахсыбыппыт. Онно, бииргэ үлэлиир кыыспыт, күнүс душтана тахсан баран, сыгынньаҕын сүүрэн киирбэтэ дуо, хаһыы-ыһыы бөҕөтө: «Мас кэнниттэн көрөн турар», — диир. Онтон киэһэ утуйа сытан олох да иирэ сыспыта: «Илэ бэйэтинэн кэлэн турар» — диэн. Ынырык куһаҕан сыттаах диир. Хоско бииргэ сытар кыыһа ону олох да билбэтэх. Ол кэннэ, наар түүн аайы утуйбат буолбута. Кэнники, Амматтан милициялар кэлэннэр, душ таһыгар, кыыс көрбүт маһын кэннигэр киһи өлүгүн булбуттара. Ол киһини бииргэ бултуу тахсыбыт дьоно өлөрбүттэр үһү, били биһиги олорбут дьиэбитигэр, уонна таһааран кистээбиттэр. Сыл буолан баран өлөрбүт киһи бэйэтэ кэлэн көрдөрөн биэрбит, сүгүннээбэтэ диэн. Бу кырдьык буолбута.
Биир күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ, ыраах Амма уҥуор отторбор күрүө туруора бардым. Онно атаспыныын күөл үрдүгэр кыттыгас үүтээннээхпит. Атаһым, ойоҕо ыалдьан, оройуон киинигэр киирсибитэ.
Дьиҥэр, күрүө тутан баран, иккиэн кустуу түһүөхтээх этибит. Ол былааммыт табыллыбатаҕа. Онон соҕотоҕун кэлээскэлээх матасыыкылбын холкуос боруомунан туоратан элээрдэн иһэн, аара суолга моһуогуран, киним-наарым холлон, ходуһабар кыратык хойутаан кэллим. Бириэмэ ырааппыт, онон үүтээммэр тиийэ сорумматым. Тута ходуһаҕа хаалан күрүөбүн оҥорбутунан бардым. Бу күрүө саҥа буолан, маһа- ото барыта биир оннук. Ин- ньэ гынан, киэһэлик сылайыы бөҕөтүн сылайдым. Үүтээммэр нэһиилэ сүөдэҥнээн тиийдим. Сарсыарданан кустаан баран төннөр санаалаахпын. Онон чэй оргутан, ыһыкпын мотуйан баран, сылаам таайан, наара ороҥҥо олорон эрэ утуйан хаалбыппын.
Арай түүн оройо туох эрэ тыаһыттан уһуктан кэллим. Үүтээним иһэ ыас хараҥа. Өйдөөн көрбүтүм, доҕоор, оһоҕум таһыгар ким эрэ күлүгэ барыаран турарга дылы! Алаадьы астыыр курдук туттар-хаптар, арыы тыаһа биир кэм сып-сырылас. Оһох буоллаҕына, бу сайын ардахха оттубуппутуттан оттуллубакка турара. Олус диэн соһуйдум, куттаныах да курдук буолан бардым. Онтубун кыйдаары сымыйанан сөтөллүбүтэ буоллум. Били, алаадьы астыырга дылы күлүгүм ах баран хаалла. Арай куһаҕан баҕайы сыт-сымар муннубар саба биэрдэ! Мин, дьэ, дьиҥнээх абааһыга түбэспиппин диэн өйдөөтүм. «Хайдах баҕайыный? Саҥа үүтээҥҥэ туох абааһыта кэлбит үһү?» — диэн санааҕа-онооҕо түстүм. Курбар иилинэ сылдьар сахам быһаҕын кыыныттан хостоотум, эрэх-турах сананным. «Абааһы саба түһээри гыннаҕына киирсиэҕим» дии саныыбын уонна сарылыы түһэн баран, таһырдьа ойуохпун баҕарабын. Ааным оһохтон чуп-чугас турар. Онон күтүр тааҕы-таах харбаан ылар кыахтаах. Инньэ гынан, тыыммакка эрэ олордум ээ. Оттон абааһым тугу эрэ буһарбытын курдук «буһара турда». Хобордооҕо сүрдээх улахан быһыылаах. Наар кут да кут буолар. Оннук тыҥ хатыар диэри сырылатта. Сырдык түннүгүнэн киирээтин кытта, били күлүгүм уонна куһаҕан сыта-сымара сүтэн хааллылар. Мин көһүйүү бөҕөтүн көһүйбүт да буолларбын, тута таһырдьаны былдьастым. Ыраас салгыны толору түөспүнэн тыынан баран, уот оттон, сирим-дойдум иччилэриттэн көрдөстүм-ааттастым.
Ол кэннэ үүтээммэр соҕотоҕун хоно иликпин. Ол ынырык түүн иккистээн хатыланнаҕына, бука, сүрэҕим хайдыа диэн куттанабын.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : «Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. — 160 с.
Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
“Алаадьылаабыта” // Кыым. — 2024. – Бэс ыйын 20 күнэ. — С. 34.
- Выставку подготовила:
- Жиркова Н.И.,
- главный библиотекарь