Амма улууһа диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин улууhа. Административнай тэриллии быһыытынан 1911 сыллаахха Сенат ыйааҕынан Боотур-Уус улууһуттан араарыллан баар буолбута. Улуус киинэ — Амма. Билиҥҥи иэнинэн Амма Улууһа Тохсунньу 30 күнүгэр 1930 сыллаахха Амма Оройуонунан тэриллибитэ.
Амма сиригэр элбэх киһи сэргиир сирэ баар: өрүс үөһэ Өнтө очуостара, Абаҕа таһыгар Харама хайа эркинигэр дьахтар уонна оҕолор «сирэйдэрэ» көстөллөр, Сулҕаччы таһыгар суугунуур үрүҥ кумахтаах кытыл баар.
Ону ураты дьиктилээх түгэннэр буолан турардаахтар. Дьиҥ олохтон буолбут кэпсээннэри ааҕарга ыҥырабыт.
Амма биир дэриэбинэтигэр биэс оҕо оонньуу сылдьан, быраҕыллыбыт, урукку уһун хотоҥҥо оонньуу киирбиттэр. Ол оонньуу сырыттахтарына сыабы соһор тыас иһиллибит, онтон тыас чугаһаан барбытыгар көрбүттэрэ, маҥан туох эрэ көстүбүт. Оҕолор буут быстарынан куоппуттар, дьонноругар эҥин эппиттэр, онуоха, итиннэ туох эрэ баар диэбиттэр. Элбэх киһи истэр эбит. Биирдэ, онно итирик киһи киирэн утуйбут. Ол сыттаҕына эмиэ сыап тыаһаабыт, аахайбатах, баҕар ынах эҥин буолуо диэн, онтукайа чугаһаан кэлэн, көхсүгэ сыабынан сырбаппыт. Киһи, тута өйдөнөөт, түөрт атах буолан куоппут, эмиэ ол туһунан кэпсээбит. 3-4 ый буолан баран ыалдьан өлбүт үһү.
Оскуолаҕа киирэр сылбар күһүн Аммаҕа көһөн тиийдибит. Нуучча ыалыттан дьиэ куортамнастыбыт. Дьиэбитигэр киирээт да хайдах эрэ атыҥырыы санаатым, саҥа дьиэ буолуо дуо, былыргы нууччалар туппут дьиэлэрэ, кып-кыра, өһүөтэ намыһах, истиэнэтэ хап-хара. Оннооҕор оҕо киһи кутун-сүрүн баттыыр дьиэ этэ. Мин бастакы хоммут түүммүттэн араас куһаҕаны бары түһээн, баттатан бардым. Түһээтэхпинэ, куукунаттан сүгэлээх нуучча эр киһитэ тахсан дьонум хосторугар ааһар. Атаҕа тыас-уус бөҕө, бэйэтэ куһаҕан баҕайытык аҥылыйа сылдьар холоҥсо сыттаах. Мин куттанаммын оронум анныгар киирэбин уонна кини хайа диэки барарын манаан сытабын. Нуучча ийэм аах оронноругар тиийэр уонна хаһыытаппытынан кинилэри сүгэтинэн эттээн кэбиһэр. Онтон мин оронум диэки хааман кэлэр уонна миигин өлөрөөрү көрдүүр. Ол куттана сытан дэлби тиритэн уһуктан кэлэбин. Итинник курдук куһаҕан түүллэри мэлдьи түһүүбүн. Арай биирдэ түүн ииктээри турдум. Суунар сирбит киирэр аан таһыгар турар, мин биэдэрэҕэ элэстэнэбин. Ол туран хараҕым кырыытынан куукунаны көрөбүн, остуолга били нууччам бүк түһэн тугу эрэ гына олорор. Ону көрөн баран түүн биэдэрэлэммэт, сарсыардааҥҥа диэри тулуйан сытар буолбутум. Аны түүн буоллар эрэ кини атаҕын тыаһыттан уһуктан кэлэбин. Мин хоһум быыһыгар кэлэн туран-туран баран төттөрү барар. Дьоммор этэн көрөрбүн олох итэҕэйбэттэр. Туох ааттаах бүтэй эттээхтэрэ эбитэ буолла. Өссө быраатым миигин куттамсаххын диэн күлүү гынар. Куттамсах буолумаарыбын бырааппын «бииргэ сытыахха, түүн уһугуннарыам, хаһыытаайаҕын» диэтим ороммутун үллэстэн бииргэ сыттыбыт. Быраатым утуйан буккураан хаалла. Мин түүн ортото эмиэ били киһи атаҕын тыаһыттан уһугуннум. Бырааппын кымаахтаан уһугуннардым. Иккиэн иһиллээтибит. Атах тыаһа бэтэрээ диэки кэлэн иһэн эмискэ тохтоото, онтон ыскамыайкаҕа умса турбут таас сууллан түстэ, тыас-уус бөҕөтө буолла. Былыргы саһархай хаймыылаах тимир таас сарсыарда туруохпутугар диэри сууллан сыппыт этэ. Быраатым атах тыаһын эмиэ истибит уонна абааһы чахчы баар эбит диэн миигин куттамсаҕынан ыыстаабат буолла. Улаатан баран оҕо сылдьан ким куттаммат үһүнүй, фантазиям бэрт буолан арааһы толкуйдуур, оҥорон көрөр буоллаҕым дии санаабытым. Улаханнык аахайбат да этим. Ол эрээри кэлин истибиппинэн, ол дьиэҕэ саха дьоно арыгылаан баран нуучча киһитин сүгэнэн эттээн өлөрбүттэр үһү. Оччоҕуна ол мин оҕотук фантазияларым дьиҥнээх буолан тахсаллар. Оруобуна түһээбиппин, оруобуна ол киһини илэ көрбүппүн. Ол дьиэ билигин да Аммаҕа самналлан тураахтыыр, ким да олорбот. Өссө ол дьиэҕэ олорон таһырдьа сэрии буолар тыаһын, ытыалаһыыны истэр этим. Утары гражданскай сэриигэ өлбүт буойуннар уҥуохтара турар…
Саха судаарыстыбаннай филармониятын иһинэн үҥкүү ансаамбылыгар администратордыы сылдьыбытым. Арай Амма оройуонун биир уһук нэһилиэгэр кэнсиэртии тиийдибит.
Элбэхпит, сүүрбэттэн тахса киһини ыалга иккилии-үстүү гынан түһэрэллэр. Икки үҥкүүһүт уолу кытта мин үһүс киһинэн биир ыалга түстүбүт.
Киэһэ кэнсиэр кэнниттэн ыалбытыгар хоно кэллибит. Аһаан-сиэн, ону-маны сэһэргэһэн баран утуйдубут. Миигин «кырдьаҕас киһи, эн соҕотоҕун хоско утуй» диэн биир кыракый хоско орон оҥорон биэрдилэр. Эдэр уолаттарым мин хоһум аанын таһынан чугас саалаҕа сыттылар. Мин ааммын күрүчүөгүнэн хатаан, кыратык хаһыат ааҕа түһэн баран, уоппун умуруоран утуйардыы тэринним. Ыйдаҥа буолан, хоһум иһэ сып-сырдык. Утуйардыы суорҕаммын бүрүнэ тардынным. Арай ааным аһыллар курдук тыаһаата! «Ааммын хатыырга дылы гыммытым ээ», — диэн саныы-саныыбын көрө түспүтүм — ааммын аһан, ырбаахылаах, кыра, нүксүгүр эмээхсин киирэн кэллэ! Иннибэр өйөнөрдөөх олоппоско таҥаспын уурбутум, онно кэлэн иҥиннэ. «Абааһы кэллэ!» диэн кутталбыттан хайдах буолуохпун билбэккэ титирэстии сыттым.
Эмээхсин куһаҕан баҕайы хаахынас куолаһынан: «Эн тоҕо манна кэллиҥ! Тахсан бар!» — диэтэ. «Дьиэлээх хаһаайын Ньукулай миигин манна утуй диэбитэ, сарсын барыам», — дии сатыыбын да, саҥам испиттэн тахсыбат, кыайан хамсаабат да буолбуппун.
Баттаппыппын чопчу биллим, хайдах эрэ уһуктуохпун наада. «Ким эрэ уһугуннарара буоллар», дии саныыбын. Чугас аан таһыгар уолаттарым баалларын өйдүүбүн. Трулин Коля диэн Нам уолун билэбин, оттон биирдэрин аатын билбэппин. Хаһыытыахха диэн толкуйдаатым. Күүһүм баарынан сүһүөхтээн хаһыытыыбын: «Ту-руу-лин, Ко-ля, мии-гин у-һу-гун-нар!» Күүспүн мунньа-мунньа, хаһыытыы сатыыбын. Санаабар син чуолкай соҕус да, саҥам кыра быһыылаах. Ким да уһуктубат, миигин уһугуннарбат. Араастаан хаһыытыы сатаан баран тохтоотум. Барытын өйдүү, харахпынан көрө сытабын.
Эмээхсин барбат, турар. Миигин холдьоҕорун курдук холдьоҕор. Мин хамсыыр да кыаҕым суох. «Киһи баттаттаҕына хаҥас атаҕын эрбэҕин хамсатыахтаах — оччоҕо уһуктар» — диэни истэр этим, атаҕым эрбэҕин хамсата сатыыбын да, хамсаабат быһыылаах. Биир ханнык эрэ түбэлтэҕэ дьигис гынан атаҕым хамсаата, онно уһукта биэрдим. Олоро түстүм. Ый сырдыгар хоһум иһэ барыта көстөр, эмээхсин суох. Этэргэ дылы, уу чаккырас гына тириппиппин, сүрэҕим бип-битигирэс. Туран уоту уматтым. Ааным хатаабытым курдук хатанан турар. Ааны аһан саалаҕа уолаттарбын өҥөйөн көрдүм — утуйа сыталлар.
Ааммын хатаан, хоһум иһигэр өссө биир олоппос баарын аҕалан олоппоспор кэккэлэһиннэри, иннибин бүөлүү туруордум, суумкабар бүк тутар кыракый быһахтаахпын туруоран баран олоппос үөһэ уурдум. Сыта түһэн уоскуйдум, онтон уоппун умуруоран утуйардыы оҥостон ааны көрө сыттахпына, эмээхсин эмиэ илэ киирэн кэллэ! Эмиэ саҥам да тахсыбат, хамсаабат да буолан хаалбыппын. Эмиэ баттаппыппын биллим. Хаһыытыы сатыыбын да — кыратык кыыкыныыбын эрэ. Хамсыыр кыах суох. Син биир ким да кэлэн уһугуннарбатын өйдөөтүм, онон хайдах эрэ бэйэм уһугуннахпына сатаныыһы диэн мөхсө сатыыбын.
Эмээхсин олоппосторбор кэлэн тохтоото, быыстала суох миигин үүрэн хаахыныыр. Санаабар, наһаа уһуннук эрэйдэнним. Онтон биирдэ илиибин дьигис гына хамсатан уһуктан кэллим. Олоро түһэн көрөбүн — ким да суох. Туран уоппун уматтым уонна умуруорбат былааннанным. «Аны утуйбатахпына табыллыыһы», — дии санаатым. Сэргэхсийэ таарыйа, таҥнан таһырдьа тахса сырыттым. Бары утуйа сыталлар быһыылаах. Тымныы, ыраас салгыны сиэн сэргэхсийэн, уоскуйан кинигэ ааҕа сыттым. Ол сытан утуйан хаалбыппын.
Сарсыарда уолаттарым ааммын тоҥсуйбуттарыгар уһугуннум. Чаас ырааппыт. Дьиэлээхтэр аһаан-сиэн үлэлэригэр барыталаан хаалбыттар. Биһиги туран, суунан-тараанан, аһаан баран кулууппутугар бардыбыт.
Аттынааҕы дэриэбинэҕэ айаннаан иһэн уолаттарбар кэпсиибин: «Бөлүүн баттатан олох утуйбатым, «Трулин, миигин уһугуннар» диэн сүһүөхтээн хаһыытыы сатаабытым. Ону тоҕо уһугуннарбаккыт?»
Ол хаһыыбын Трулиным олох да истибэтэх, оттон биирдэрэ уутун быыһынан истибит уонна «оҕонньорбут түһээн ыллыыр идэлээх эбит дуу?» дии санаабыт. Кини иһиттэҕинэ «Тру-ля-ля, тру-ля-ля» диир үһүбүн.
Ол күн биир ыалга хоно сытан ити баттаппыппын кэпсээтим. Дьоммут ол ханнык ыалга хоммуппун ыйыталаһан баран: «Оо, ол Ньукулайдаах ийэлэрэ өлбүтэ олох аҕыйах хонно ээ. Таһаарбыттара икки дуу, үс дуу эрэ хоммут буолуохтаах. Ол кини холдьохсо сырыттаҕа буолуо. Эмээхсин олорбут хоһугар утуйдаҕыҥ буолуо», — диэтилэр.
Онон, киһи кута-сүрэ тоҕус дуу, түөрт уон дуу хонугар диэри, ону чуолкай билбэтим, ол курдук илэ-бааччы баар буолар эбит диэн бигэтик билбитим.
Былыр Аммаҕа Алтан Хотун диэн өлөн баран үөр буолбут дьахтар туһунан Саха сирин олохтоохторо үксүлэрэ истибиттэрэ буолуо.
Кини туһунан кэпсээннэр, үһүйээннэр билиҥҥэ диэри элбэх сэҥээриини ылаллар. Алтан Хотун үөр буолан баран, дойдутун ыһыаҕар сайын аайы илэ сылдьар эбит. Онон ыһыахтара, «барбыт киһи» ыалдьыттаах буолан, курустук ааһара үһү.
Дьэ, биир сайын икки доҕордуу уолаттар сүбэлэһэн, Хотун дьоҥҥо көстүбэт, ыһыаҕы мэһэйдэспэт, ол «дойдуттан» быкпат гыныахха диэн буолбуттар. Уолаттар сүүрбэлэрин туола илик эбиттэр. Биирдэстэрэ кыралаан ичээнимсийэр, ол гынан баран онтун дьонтон-сэргэттэн кистиир эбит. Доҕоро — биллэр баай хамначчыта, сылгыһыт уола.
Доҕордуулар ыһыах ыһар алаастан чугас биэрэстэттэн эрэ ордуктаах ойуур быыһыгар дириҥ иин хаспыттар, түгэҕэр куруҥах маһы мастаан, быһаҕаһыгар диэри симмиттэр, уот оттордуу былааннаммыттар. Ичээнимсийэр уол доҕоругар ыһыах буолуон биир күн иннинэ эппит: «Дьэ, доҕоор, киһи буолар дуу, кии буолар дуу кэм-кэрдии кэллэ. Онон, доҕорум эрэ буолларгын, мин этэрбин өйдөөн-төйдөөн, уу дьулайгар умнубаттык хатаан кэбис. Сарсын — ыһыах. Сүбэлэспиппит курдук, баайбыт сүүрүк аккын, олох бэлэм гына түһүлгэттэн чугас баайаҕын. Ыһыах ортолоон эрдэҕинэ, Алтан Хотун кэлиэҕэ. Кинини чиэстээн, урукку сыллар курдук бастыҥ олоххо олордон, үрүҥ көмүс үрүүмкэҕэ арыгы кутан айах тутуохтара. Онуоха Алтан Хотун, түһүлгэ дьонун кэриччи көрөн баран, миигин ыҥыран ылан арыгытынан күндүлүөҕэ. Арыгыны иһээт, мэй-тэй барыам. Доҕорум эрэ буолларгын, миигин сүгэн илдьэн, аппар биллэҕэ быраҕаат, оттуллубут, били, бэлэмнээбит уоттаах умуһахпытыгар харса суох сүүрдэн тиийэн, өҥөтөн сытыараар. Дьэ, онон, бука диэн, кытаатаар».
Доҕоро толоруох буолан тылын биэрбит. Ыһыах буолар күнүгэр уолаттар умуһахтарыгар уоттарын оттубуттар, бэйэлэрэ ыһыахха тиийбиттэр. Ыһыахха дьон-сэргэ кэмэ суох мустубут. Ыһыахтарын аһан бүтэрэн, аһылык саҕаламмыт. Дьэ, бу кэмҥэ Алтан Хотун, толору симэхтээх үүт кэрэ атын мииммитинэн, бу тиийэн кэлбит. Кырдьаҕастар Алтан Хотуну көрсөн, сиэтэн аҕалан бастыҥ олбоххо олодубуттар, иннигэр ас арааһын тарпыттар уонна үрүҥ көмүс үрүүмкэҕэ арыгы кутан биэрбиттэр. Алтан Хотун, дьону-сэргэни кэриччи көрөн баран, били уолу чуо ыйбыт: «Бу арыгыны илдьэн ити уолга иһэрдиҥ», — диэбит. Арыгыны илдьэн уолга биэрбиттэр. Уол эрэйдээх, хайыай, сүдү эдьиийэ хотун биэрбитин кэннэ, арыгыны иһэн кэбиспит.
Арыгыны иһэн, туймааран турар уолу доҕоро тута сүгэн илдьэн атыгар биллэҕэ бырахпыт да, атын тэһиинин төлө тардан үрдүгэр миинэ түһээт, били бэлэмнээбит кутааларын диэки ойуппут. Ыһыах дьоно соһуйа көрөн эрэ хаалбыттар. Атын харса суох таһыйан, муҥутуур ойуутунан истэҕинэ, доҕоро иһэ кутаалаах уотунан умайан, ыарыытын тулуйбакка, айа-дьойо бөҕөнү түһэрэ иһээхтээбит. Нэһиилэ тулуйан, били умайа сытар ииннэрин кутаатыгар кэлбиттэр. Доҕорун сүгэн илдьэн, умайа сытар уоту өҥөппүт уонна синньигэс биилиттэн кытаанахтык тутан турбут. Доҕоро эрэйдээх, кутааны өҥөйөн туран, хотуо бөҕөтүн хотуолаабыт. Хотуота барыта үөн-көйүүр эбит. Икки хараҕа уһулла сыһыар диэри хотуолаан баран, дьэ кэҥээн, киһи киһитинэн буола түспүт.
Оттон Алтан Хотун, түһүлгэҕэ аһыы олорон, эмискэ аттыын-бэйэлиин мэлис гынан хаалбыт. Ыһыах дьоно олус соһуйбуттар. Онтон ыла кэлин сылларга ыһар ыһыахтарыгар Алтан Хотун көстүбэт, дьону-сэргэни куттаабат буолбута үһү.
Били уол кэлин ойуун буолан аатырбыта иһиллибэт, оннук кэпсээн тоҕо эрэ саха дьонугар хаалбатах.
Бу үһүйээни оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына, элбэх сиргэ үлэлээбит, былыргы үһүйээннэри, кэпсээннэри кэмэ суох билэр, билигин биһиги ортобутугар суох буолбут учууталым Николаев Николай Николаевич 1964 сыллаахха кэпсээбитэ.
Серафим ФЕДОРОВ, Суотту.
«Аһаҕас» эттээх дьон «көрөллөр» дииллэрэ кырдьык эбит. Практикаҕа Аммаҕа биир сайылыкка тахсыбыппыт. Онно, бииргэ үлэлиир кыыспыт, күнүс душтана тахсан баран, сыгынньаҕын сүүрэн киирбэтэ дуо, хаһыы-ыһыы бөҕөтө: «Мас кэнниттэн көрөн турар», — диир. Онтон киэһэ утуйа сытан олох да иирэ сыспыта: «Илэ бэйэтинэн кэлэн турар» — диэн. Ынырык куһаҕан сыттаах диир. Хоско бииргэ сытар кыыһа ону олох да билбэтэх. Ол кэннэ, наар түүн аайы утуйбат буолбута. Кэнники, Амматтан милициялар кэлэннэр, душ таһыгар, кыыс көрбүт маһын кэннигэр киһи өлүгүн булбуттара. Ол киһини бииргэ бултуу тахсыбыт дьоно өлөрбүттэр үһү, били биһиги олорбут дьиэбитигэр, уонна таһааран кистээбиттэр. Сыл буолан баран өлөрбүт киһи бэйэтэ кэлэн көрдөрөн биэрбит, сүгүннээбэтэ диэн. Бу кырдьык буолбута.
Биир күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ, ыраах Амма уҥуор отторбор күрүө туруора бардым. Онно атаспыныын күөл үрдүгэр кыттыгас үүтээннээхпит. Атаһым, ойоҕо ыалдьан, оройуон киинигэр киирсибитэ.
Дьиҥэр, күрүө тутан баран, иккиэн кустуу түһүөхтээх этибит. Ол былааммыт табыллыбатаҕа. Онон соҕотоҕун кэлээскэлээх матасыыкылбын холкуос боруомунан туоратан элээрдэн иһэн, аара суолга моһуогуран, киним-наарым холлон, ходуһабар кыратык хойутаан кэллим. Бириэмэ ырааппыт, онон үүтээммэр тиийэ сорумматым. Тута ходуһаҕа хаалан күрүөбүн оҥорбутунан бардым. Бу күрүө саҥа буолан, маһа- ото барыта биир оннук. Ин- ньэ гынан, киэһэлик сылайыы бөҕөтүн сылайдым. Үүтээммэр нэһиилэ сүөдэҥнээн тиийдим. Сарсыарданан кустаан баран төннөр санаалаахпын. Онон чэй оргутан, ыһыкпын мотуйан баран, сылаам таайан, наара ороҥҥо олорон эрэ утуйан хаалбыппын.
Арай түүн оройо туох эрэ тыаһыттан уһуктан кэллим. Үүтээним иһэ ыас хараҥа. Өйдөөн көрбүтүм, доҕоор, оһоҕум таһыгар ким эрэ күлүгэ барыаран турарга дылы! Алаадьы астыыр курдук туттар-хаптар, арыы тыаһа биир кэм сып-сырылас. Оһох буоллаҕына, бу сайын ардахха оттубуппутуттан оттуллубакка турара. Олус диэн соһуйдум, куттаныах да курдук буолан бардым. Онтубун кыйдаары сымыйанан сөтөллүбүтэ буоллум. Били, алаадьы астыырга дылы күлүгүм ах баран хаалла. Арай куһаҕан баҕайы сыт-сымар муннубар саба биэрдэ! Мин, дьэ, дьиҥнээх абааһыга түбэспиппин диэн өйдөөтүм. «Хайдах баҕайыный? Саҥа үүтээҥҥэ туох абааһыта кэлбит үһү?» — диэн санааҕа-онооҕо түстүм. Курбар иилинэ сылдьар сахам быһаҕын кыыныттан хостоотум, эрэх-турах сананным. «Абааһы саба түһээри гыннаҕына киирсиэҕим» дии саныыбын уонна сарылыы түһэн баран, таһырдьа ойуохпун баҕарабын. Ааным оһохтон чуп-чугас турар. Онон күтүр тааҕы-таах харбаан ылар кыахтаах. Инньэ гынан, тыыммакка эрэ олордум ээ. Оттон абааһым тугу эрэ буһарбытын курдук «буһара турда». Хобордооҕо сүрдээх улахан быһыылаах. Наар кут да кут буолар. Оннук тыҥ хатыар диэри сырылатта. Сырдык түннүгүнэн киирээтин кытта, били күлүгүм уонна куһаҕан сыта-сымара сүтэн хааллылар. Мин көһүйүү бөҕөтүн көһүйбүт да буолларбын, тута таһырдьаны былдьастым. Ыраас салгыны толору түөспүнэн тыынан баран, уот оттон, сирим-дойдум иччилэриттэн көрдөстүм-ааттастым.
Ол кэннэ үүтээммэр соҕотоҕун хоно иликпин. Ол ынырык түүн иккистээн хатыланнаҕына, бука, сүрэҕим хайдыа диэн куттанабын.
Мин «Москвич» массыынабын ыллаҕым күһүн, Амма оройуонун биир нэһилиэгэр бардыбыт. Киэһэ борук-сорук буолуута биир алааска кэллибит, манна киэһээҥҥи куһу кэтэһэн ытыалаан баран, сарсыарда атын сиргэ барыахтаахпыт.
Ханнык эрэ эргэ дьиэлээх өтөх саҕатыгар тохтоотубут. Былыргы үйэтээҕи самнайбыт дьиэни көрөн соччо сөбүлээбэтэрбин да, дойдулаах киһи Сааба Адамов дьаһайыытын утарбаппын. Массыынабытын туруордубут да, сааларбытын ылан күөлгэ киирдибит.
Халлаан олох хараҥарбытыгар, биирдии-иккилии чөркөйү өлөрөн, массыынабытыгар таҕыстыбыт. Уот отто сатаабатыбыт, тиэрмэстэн чэй иһэн, суолтатыгар сирбитин аһаппыта буолан баран, массыынабыт иһигэр утуйдубут.
Саҥардыы утуйан эрдэхпитинэ, массыынабыт үрдүгэр туох эрэ кып-кыра «бөтүгүр» гына түстэ. Уһукта биэрдим, аттыбытыгар улахан тиит баар этэ, онтон көтөҕө чөмөхтөспүтэ түһэр дуу дии санаатым. Арай массыынабыт иннигэр-кэннигэр оннук туох эрэ түһүтэлээн барда. Мас да, тимир да тыаһа буолбатах, мин иһиттэхпинэ, хаппыт ынах сааҕынан тамныыллар. Таһырдьа тыал да ибир гыммат, ардах да түспэт чуумпута. Онтон быыкаа оҕолор сырсыакалаһалларын курдук тыас иһиллэр. Киһим Сааба хамсаан да көрбөт, утуйа сытар. Мин киһибин уһугуннарымаары сытабын. Уум олох көтөн хаалла, тугунан эрэ тамныыллара манна «татыгыр» гына түһэр, итиннэ «тылыгыр» гына түһэр. Эбиитин, иһиттэхпинэ, кыра оҕолор истэрин түгэҕэр күлэн кычыгыраһар курдуктар.
Ити курдук, устар түүнү быһа утуйбакка эрэйдэнэ сыттым.
Сарсыарда халлаан саҥардыы суһуктуйуох курдук буолан эрдэҕинэ, киһибин туруордум. Сааларбытын ылан, массыынабытын хатаан, саҥата суох күөлбүтүгэр киирдибит. Сарсыарда куһу ытыалаан баран, күн тахсыбытын кэннэ массыынабытыгар төннөн таҕыстыбыт. Ол иһэн киһибэр этэбин: «Дьэ, доҕор, бу үлүгэрдээх киэҥ алааска биир массыына турар сирин булбаккаҕын ити былыргы үйэтээҕи өтөх таһыгар хоннороҥҥун, бөлүүн олох утуйбатым». Киһим хаһыытыы түстэ: «Хайа, доҕор, эйигин утуйа сытар диэммин, ону уйгуурдумаары хамсаабакка сыппытым дии. Олох утуйбатаҕым, барытын истэ сыппытым. Күлсэллэрэ, сибигинэһэллэрэ барыта иһиллэр этэ. Ити айылаах тугу тамнаабыттара буолла, массыынабыт таһын көрүөхпүт этэ».
Массыынабытыгар тиийбиппит, тулатыгар туох да быраҕыллыбатах. Ып-ыраас хонуу сир. Тиэрмэспититтэн чэй да испэтибит, массыынабытын собуоттаат, хомуна охсон атын сиргэ бардыбыт.
Күнүс Сааба биир дойдулааҕын түбэһэ түһэн кэпсэттэ, алаас куулатыгар туох өтөҕө баарын ыйытта.
— Хайа, нохоо, ол өтөх таһыгар хоннугут дуо? — диэн баран, киһибит биһиги сирэйбитин-харахпытын көрүтэлээтэ.
— Ол дьоно-сэргэтэ эстибит өтөх, ааттаах абааһылаах диир сирдэрэ. Эһиги быстах оҥоһуута суох дьон буолан этэҥҥэ араҕыстаххыт. Дьон аттынан да ааһалларын куттаналлар…
Түүн соччо куттамматах курдук этибит. Хайдах эрэ, «кыра оҕолор, соччо куттала суох ини» дии санаабыппыт эбитэ дуу? Эбэтэр бэйэтэ куттаабатаҕа дуу? Төһөтүн да иһин, олус интэриэһинэй абааһыларга дуу, иччилэргэ дуу түбэһэн турабыт.
Сүөдэр Куолаһап
«Дьикти кэпсээннэр, сэһэннэр уонна үһүйээннэр» кинигэтиттэн кылгатыы.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : «Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. — 160 с.
Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
“Алаадьылаабыта” // Кыым. — 2024. – Бэс ыйын 20 күнэ. — С. 34.
Түүнү быһа холдьохпута // Кыым — 2025. – Балаҕан ыйын 25 күнэ. — С. 34
Куолаһап С., Эргэ өтөх иччитэ / Сүөдэр Куолаһап // Кыым — 2025. – Балаҕан ыйын 25 күнэ. — С. 34
Федоров С., Онтон ыла көстүбэт буолбута / С. Федоров // Кыым — 2025. – Кулун тутар 27 күнэ. — С. 34
- Выставку подготовила:
- Жиркова Н.И.,
- главный библиотекарь