1986 сыл сааһа, муус устар бүтүүтэ этэ. Күн уһаан, халлаан лаппа сылыйан, суол килэрийэн эрэрэ. Мин аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн, онтубун ый курдук дуу, өссө уһуннук дуу, «сууйан-сотон» баран, сопхуоска тырахтарыыһынан киирэн саҥа үлэлээн эрэрим.

Биир күн эбиэт саҕана Чэкээрийэ бааһынатыгар балбаах тиэйэн киирбитим кэннэ, биригэдьиирбит Ньукулай Ондуруоһап кэлэн: «Испирдиэн алдьаммыт, гарааска диэри соһуллан кэлбит. Бу сарсыардаттан оҥостон бүппэтилэр. Онон бүгүн эбиэттэн киэһэ маска барсаҕын. Миитэрэйдээҕи кытта билис», — диэн соруйда. Балбаахпын бүтэрэ иликпин, өссө иккитэ-үстэ кырынарым хаалбытын этэн көрбүппүн — истэ да барбата. Хайыамый, гарааска тиийэн тыраахтар көрүнэ сылдьар уолаттары кытта быһаарсан, дьиэбэр сылдьан эбиэттии охсон, ыһыкпын бэлэмнэнэн баран, Тыһаҕас Үрүйэтэ диэн бөһүөлэктэн икки көстөөх үрэххэ үс тыраахтарынан бэһиэ буолан маска таҕыстыбыт. Ити кэмҥэ сопхуос тырахтарыыстара үрэх баһыттан тутуу маһын тиэйэ-таһа сылдьаллара.

Күһүн сир ириэнэҕэр күрэххэ тахсааччылар суолу дьөлүтэ үктээн кэбиспиттэрэ аппа-дьаппа, иҥнэл-таҥнал түһүү бөҕө эбит. Онон айаммыт бытаан соҕус буолла, тырахтарыыстар да ыксыыр санаалара суохха дылы. Силипиэнтэптэр өтөхтөрүттэн Тыһаҕас Үрүйэтигэр арахсар суолга киирэн, тохтоотулар. «75-тээх» эрэттэр, Миитэрэйдээх Дьууруй, саҥаларыттан-иҥэлэриттэн иһиттэххэ, кыратык холуочуйбуттар быһыылаах. Уолаттар «ыһыктаах» иһэллэр эбит. Ону көрөн бары да күө-дьаа буола түстүбүт. Икки иһит баарын өр гымматыбыт, түгэҕин көрөн баран, салгыы айаннаатыбыт.

Дьиҥэр, Хондураайы тардыытынааҕы тэҥкэҕэ тахсан хонуохтаах этибит да, Миитэрэйбит: «Саабыс аллара киирэн кэтэһиэх буолбута, үүтээни оттубут буолуохтаах. Оҕонньор үлэҕин кэмигэр тиэрдибэтэхпитинэ кыыһырыа», — диэн, Тыһаҕас Үруйэтин саппыйатыгар баар отчуттар үүтээннэригэр тиийэн хонор буоллубут. Үүтээн оттуллан үөлэһэ буруолуу турара ыраахтан көһүннэ. Онон тыраахтардар ууларын-хаардарын сүөкээн баран, тута сылаас дьиэҕэ киирдибит.

Оҕонньорбут, Саабыс, ынах төбөтүн эттээн, бидиличчи биир биэдэрэ миин буһарбыт эбит. Тута остуолга олоруу буолла. Миитэрэйдээх Саабыс үлэҕин, арыгыны даҕаны, балачча аҕалбыттар эбит — куруускалар күөрэҥнээтилэр, айдаан-куйдаан, күлсүү-салсыы, сэһэн-сэппэн ыраатта.

Киэһэ төһөҕө эбитэ буолла, Саабыс «чэ, доҕоттор, түксүлүөх, сарсын эрдэттэн үлэ» диэн, сыттыбыт — биэс киһи тилэри наараҕа, биир — аан таһынааҕы ороҥҥо.

Түүн үөһэ аан айаҕар сыппыт, миигиттэн түөрт сыл аҕа Барлаам Сылаабык баттатарыттан уһуктан кэллим. Туран уһугуннарыахпын сүрэҕэлдьээн сыта сатаатым эрээри, киһим тохтуур санаата суох. Ынчыга-энэлгэнэ, уһуутуура-ыҥыранара элбээн барда. Атын ким да туран абыраабата: улаханнык холуочуйбут дьон бары бырда суох барбыттар быһыылаах, муннуларын тыаһа сүрдээх. Саатар, киэһэ эрдэ оттуллубут үүтээн номнуо сойон хаалбыт, киһи суорҕаныттан тахсыан отой баҕарбат. Ол да буоллар, олоро биэрэн, хараҥаҕа харбыалаһан, наара анныгар турар ким эрэ хаатыҥкатынан Сылаабык үрдүнээҕи эркини быраҕан кууһуннардым. Киһим «hyу!» диэн өрө уһуутаабытынан олоро биэрдэ. Мин салгыы сыттым.

Онтон харахпын симэн саҥа утуйуох курдук буолан эрдэхпинэ, киһим эмиэ баттатан барда. Мин иккистээн туруохпун сүрэҕэлдьээн, «айа, сытан көрдүн» диэн, сууланыахпынан сууланан баран, салгыы утуйа сатаатым да, бу сырыыга киһим саҥата-иҥэтэ өссө сүрдэннэ. Кимниин эрэ үөхсэр, ол быыһыгар кыбдьырына-кыбдьырына маатыралаан кубарытар, этиһэр, онтон аны охсуһан тилигирэтэн барда. Устунан ким эрэ дуу, туох эрэ дуу тоҥ муостаҕа охтон лүһүгүрээтэ! Тимир оһох таһыгар турбут, түгэҕэр мииннээх хаалбыт биэдэрэ биһиги наарабыт үрдүнээҕи эркиҥҥэ көтөн кэлэн саалынна — таҥаспыт-саппыт барыта миининэн ньаҕайданна. Аны остуол үрдүнээҕи иһит-хомуос барчаланар тыаһа иһилиннэ! Ити айылаах кэннэ утуйа сытыллыа дуо, барыта күөрэйдэ, «уотта, уотта!» диэн хаһыытастылар, испиискэ умайда. Ол икки ардыгар аан арылынна да — ким эрэ таһырдьа элэс гынан эрэрэ көстөн хаалла.

Үс чүмэчи тэҥҥэ умайан, үүтээммит иһэ биирдэ сырдыы түстэ. Өссө да өйдөнө илик, ууларыгар аҥаарыйа ньаҕайдаммыт дьон сирэйэ-хараҕа туох да сүрдээх буоллаҕа. Иһит-хомуос, мал-сал бүтүннүү ыһыллыбыт. Оттон Сылаабыкпыт —  суох, сүтэн хаалбыт. Тахсан, атах балай барбыт диэн буолла. Биһиги эмиэ таҥаспыт үрдүгэр түһэн, киһибитин көрдүү ыстанныбыт.

Дьэ, доҕоор, чугас эргин сүүрбэччэ мүнүүтэ курдук Сылаабыкпытын көрдөөн көрдүбүт да: киһибит ханна да суох. Муҥар, халлаан өссө да сырдыы илик. Ыксаан бардыбыт. «Хайдах буолабыт? Киһибит сыгынньах сүүрбүт, тоҥон өлөрө кэллэҕэ, биир тыраахтары собуоттуу охсон дэриэбинэҕэ ыытыах», — диэн, Дьууруй биһиккини бөһүөлэккэ ыыттылар. Атыттар үрүйэ баһынааҕы, Хондураайы тардыытын эҥээр суол-иис хайыах буоллулар.

Дьууруйдуун тыраахтарбытыгар уу кутан, пускааһын тардан, балачча бодьуустастыбыт уонна кэмниэ кэнэҕэс дьэ собуоттаан, кыл тыынынан бөһүөлэк диэки айаннаатыбыт. Ити икки ардыгар халлааммыт суһуктуйан барда.

Айаннаан иһэн мин киһибит туох буолбут буолуон сөбүн таайа сатыыбын да, өйүм олох хоппот. «Кэрээчикэлээбитэ буолуо» диирбин, Дьууруй сөбүлэспэт: «Биир киэһэ арыгы иһээт киһи итинник буолбат. Ол оннугар туох эрэ моһуоктаабыт буолуон сөп. Дьон сымыйалаабат буоллаҕына, хас да сыллааҕыта Куобарап Бииктэр күһүн тайахха тахса сырыттаҕына, ити үүтээнтэн туох эрэ соһон таһаарбыт үһү. Киргиэлэйэп Силип эмиэ «дьээбэлиир» диирэ. Дьиҥэр, урут биһиги звеноҕа оттуу сылдьан Тыһаҕас Үрүйэтин саппыйатыгар элбэхтик хоммуппут эрээри, туох да баарын көрбөтөхпүт».

Өр буолбатыбыт, Силипиэнтэптэр өтөхтөрүн арахсыытыгар чугаһаан кэллибит. Манна суолбут куһаҕан, аппалаах-дьаппалаах буолан, арыый бытаардыбыт эрээри, бэҕэһээҥҥи айаммытынааҕар түргэммит. Ол иһэн борук-сорукка киһим саҥа аллайда: «Доҕоор, Бүөккэ, көр эрэ, оо-ол колеяҕа туох эрэ хараара сытар. Бэҕэһээ суохха дылы этэ». Кырдьык, инним хоту ыраахха диэри көрбүтүм, туох эрэ сытарга дылы. Чугаһаан кэлбиппит — киһи сытар эбит — Сылаабыкпыт! Күһүн «Бөлөрүүс» үктээн ааспыт суола оҥхоччу тоҥмутугар токуруйуоҕунан-токуруйан, түүрүллэн баран, хамсаабакка сытар. Хата ыстааннаах, кээнчэлээх, үөһээ өттүгэр бээһиҥкэлээх эбит. Бэргэһэтэ, соно, хаатыҥката мэлигир. Тыраахтар кэлбитигэр хайыһан да көрбөтө.

Тохтоон баран тыраахтарбытыттан ойон түспүппүт — киһибит хата тыыннаах эбит. Хараҕа аһаҕас, атаҕар уйуттубат буолбут, салҕалас буолуор диэри тоҥмут уонна биир кэм хоһооно суох айаҕын иһигэр тугу эрэ баллыгырыыр да баллыгырыыр.

Киһибитин хоннохторун анныттан көтөҕөн ылан тыраахтарга киллэрэн иһэн көрбүппүт, сирэйэ, бэгэччэктэрэ күөх баламах буолбуттар, ытыстарын тириилэрин барытын ханна эрэ соролуу түһэн кэбиспитэ хаанынан оҕуолуу сылдьар. Сүүһүн эмиэ туохха эрэ тоҕо түспүтэ, хаана таммалаан иһэн тоҥон хаалбыт. Уопсайынан, ибили кырбаммыт киһиттэн туох да атына суох буолбут. Ону сысыһан-сосуһан кэбиинэбитигэр нэһиилэ киллэрдибит. Тэлигириэйкэлэрбитин устан ылан киһибитин таҥыннардыбыт уонна муҥ кыраайбытынан дэриэбинэҕэ көтүттүбүт.

Киһибит балыыһаҕа ый курдук сытан, уһуннук эмтэнэн, дьиэтигэр киһи аҥаара буолан тахсыбыта. Дьиктиргиэх иһин, тугун да улаханнык үлүппэтэх этэ эрээри, доруобуйата айгыраабыт, уйулҕата хамсаабыт этэ. Улахан тыастан, хараҥаттан куттанар дииллэрэ, инбэлиит буолбута. Милииссийэ кэлэн доппуруостуу сатаабыта да — туһа тахсыбатаҕа. Үүтээннээҕи түүнү санатталлар эрэ, бабыгырыы-бабыгырыы кими эрэ кытта охсуһан, үөхсэн барара үһү. Онон биһигини ыга сатаабыттара, бэбиэскэ туттара-туттара ыйы-ыйдаан оройуон киинигэр отделга соһуспуттара да, аньыыта-харата суох дьон тугу билиниэхпитий? Кэлин сордоон бүппүттэрэ.

Барлаам Сылаабык ол саҕана 90-ча киилэҕэ чугаһыыр ыйааһыннаах, бэрт тэтиэнэх, муус доруобай эдэр киһи этэ. Ол түүн кэннэ киһи аҥаара эрэ буолан хаалбыта. Кини хайдах, туохтан ыалдьыбытын-оҕустарбытын баччааҥҥа диэри ким да билбэт.

Ол гынан баран, «көстүбэт күүстэр, илэ абааһылар кыттыстахтара буолуо» диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп.

П.И. ПРОКОПЬЕВ, Горнай Бэрдьигэстээх.