Хаҥаластар ааттара 1632 сыллаахха хаһаактар кэлбиттэриттэн сурукка ахтыллар. 1860 сыллаахха Хаҥалас улууһа икки улууска арахсыбыта: Арҕаа Хаҥалас уонна Илин Хаҥалас. Билиҥҥи кыраныыссатынан 1930 сыллаахха олунньу 10 күнүгэр үөскээбитэ, аата 1937 сыллаахха диэри Арҕаа Хаҥалас этэ, онтон манна көскө олорбут Серго Орджоникидзе аатын ылбыта. Урукку аата 1992 сыллаахха төннүбүтэ.
Бу түбэлтэҕэ чугас доҕорум аҕата бииргэ төрөөбүт быраатыныын түбэспиттэр. Биэс сыллааҕыта оҥостон, тэринэн Буотама үрэх диэки бултуу тахсыбыттар. Биир сири булан, уот оттон чэйдээн, ол сиргэ түһүүлэммиттэр. Арай өйдөөн көрбүттэрэ, бэрт чугас мастар быыстарыгар булчут үүтээнэ баар эбит, хата, өссө уоттаах буолан үөрдүбүт. Бырааттыылар өр-өтөр гыммакка дьиэҕэ көтөн түспүттэрэ, бэрт тупсаҕай, дьиэ дьахтар киһи кыһамньылаах илиитэ баара көстөр ис барааннааҕа үөрдүбүт. Оһоххо угуллубут хардаҕастар умайан таһыгыраһар тыастара нус-хас олоҕу туоһулуур курдук эбит. Олус кэрэ сэбэрэлээх эдэр дьахтар баара кэргэнин туоһуласпыт да, биһиги дьоммут көрбөтөх буолан биэрбиттэр. Ас бөҕөнү аһаан, сылайан, сылаалара киирэн, бу үүтээҥҥэ хонон ааһарга сананаллар. Быраата урут сытар. Убайа көрдөҕүнэ, арай дьахтар: «Эн биһикки бу эрэ түүн бииргэ буолуох», — дии-дии тас таҥаһын устан, күөгэйэр күнүгэр сылдьар уола хаан сүрэҕин өрүкүтэн, хаанын хамсатан, уохтаах таптаһыыга угуйа ыҥырбыт. Ол мүччүргэннээх мүнүүтэлэргэ эт сүрэҕинэн туох эрэ бэрдэ суоҕу сэрэйэн, тутан турбут луоскатын сиргэ түһэрдэҕэ буолан, төҥкөйө биэрбитэ, дьахтар атаҕа буолбатах, туох эрэ иэмэдьаама өйдөммөт бар түү эт көстүбүт. Дьэ, онно эрэ өйдөөбүт, урут оҕо эрдэҕинэ эһэтэ сир-дойду сибиэнэ кэрэ субалаах кыыс-дьахтар буолан кубулунан булчуттары бултаһарын туһунан кэпсиирин. Сорсуннаах сонордьут хаана таайан, булугас өйө киирэ охсон: «Дэлби долгуйуох курдукпун, билигин киирриэм, тахсан табахтыы түһүөм», — диэбит, түргэн үлүгэрдик быраатын уһугуннарбыт, дьэ уонна сирэйдэрин хоту куотаннар этэҥҥэ быыһанан, бүтүн оҥорууламмыттар.
Бокуруобускайдыыр айан суолугар араас тимир көлө арааһа кэлбэккэ саахалланаллара. Хаайыылаахтар абаарыйа бөҕөнү оҥорбут сирдэрэ баар. Урут ол суол тоҕойугар ону-маны ууран, араас албаһынан айан дьонун тохтотон халаан, дьахтар бөҕөтүн сордоон өлөрөн баран, таһааран, буору кытта булкуйан кэбиһэллэр эбит.
Ол айан дьонун үөрдэригэр түбэһэн турабын. Биирдэ ойоҕум хайа эрэ нуучча дьахтара түүн үөһээ тоҥсуйа-тоҥсуйа: «Ким манна олороруй? Ааҥҥытын аһыҥ, тоҥнум…» диэбитигэр, туран аанын арыйа баттаабыта, ким да суох буолан биэрбит. Онтон куттанан, тиис тииһэ ыпсыбат буолан олороругар тиийбитим. Дьоммун уоскутан, киэһээҥҥи чэйи уку-суку чэйдээн бара сыттыбыт. Мин аан таһыгар чугас ороммун оҥоһуннум. Бэлэм сытабын. Ким эмэ кэлэн дьээбэлэннэҕинэ, тахса охсон киһитин-абааһытын быһаарыам диэн былааннаахпын. Түүн үөһүн ааһыыта хатааһыннаах аан аһылларга дылы кыычыгыраан баран, уулусса уотугар сырдаан көстөр баттахтаах, саас киһи сирэйэ бу барыс гыммытын бэлэм сытар буоламмын, бохсуруйан ыыттым.
Ити кэннэ туох да биллибэт буолан хаалла. Сынньанан, дьэ, нус-хас иһэн, хараҕым ыалдьан балыыһаҕа көрдөрүнэ куоракка киирбитим. Ол күн билэр дьоммор куоракка хоммутум. Сарсыныгар көрдөрүнэн бүтэн, дьиэбэр төнүннүм. Тиийбитим, дьонум эмиэ уруккуларынааҕар эбии куттанан олороллор. Истибитим, мин суохпар түүн үөһүн ааһыыта таһырдьа куулэ үрдүгэр киһи хааман хоочугураан уһуннартаабыт. Кэлэн, ааны тардан көрбүт. Киирбэтэх.
Сарсыарда тахсан күүлэ үрдүн хаарыгар суолун суоллуу тахсыбыттар. Хаар тыытыллыбатах… Тиийэн көрөн баран ол күн көһөр туһунан быһаарыммыппыт. Сиэрин-туомун тутуһан, кистээн «кэлиэхпит» диэн баран, көһөн хаалбыппыт. Суол муннаран, хас да сиргэ кытыан буруолаппыппыт. Уокка ас бэрсибиппит.
Чугас доҕорум, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, Хаҥалас биир дэриэбинэтигэр дьонугар көмө буола, сынньана, сайылыы тахсар идэлээх. Биир түүн убайын кытта күүлэйдээн кэлбиттэр. Убайа түргэнник утуйан хаалбыт, кини уута кэлбэккэ эргичиҥнии сыппыт. Арай ол сыттаҕына хостон ким эрэ тахсан иһэрэ иһиллибит. «Күтүөтүм туалекка тахсан иһэр быһыылаах», — дии санаабыт. Өйдөөн көртө, олох да күтүөтэ буолбатах, кып-кыра, миэтэрэ курдук үрдүктээх, бөп-бөлдьөҕөр маҥан баттахтаах оҕонньор үһү. Эбиитин, илиитигэр туох эрэ кыра тутуурдаах. Сүрэҕэ бэлэһинэн ыстана сыспыт, ынчык да таһаарбакка, кытаччы көрөн баран сыппыт, онтуката атаҕынан муостаны аала-аала оһох кэннигэр киирэн баран сүтэн хаалбыт. Хайыай, суорҕанынан саптан баран, сарсыардааҥҥа диэри утуйбакка сыппыт. Дьонуттан ыйыппытын, былыр өлбүт ыаллыы оҕонньор буолуо диэбиттэр.
Быйыл саас Хаҥалас Төхтүрүгэр арыыга күтүөтүм убайа Сэмэнниин кустуу киирдибит. Киирбиппит — арыыга уу суох.
Арай биир сиргэ үчүгэй баҕайы уу тахсыбыт, онно саҥа дурда турар эбит. Эрдэ биһиги иннибитинэ киирбит уолаттар онно дурдаламмыттарын истибиппит. Ол гынан баран, ыраахтан көрдөхпүтүнэ, дьоммут онтон мончууктарын эһэн, атын сиргэ көһөрдүү хомуна сылдьаллар эбит. Тиийиэхпитигэр диэри баран хааллылар. Онон кэпсэппэккэ хааллыбыт.
Биһиги, хата, бэлэм дурдаҕа бэйэбит уубут ириэр диэри сытыахха диэн быһаарынныбыт. Халлааммыт тымныыта, тыала сүрдээх. Онно-манна дөрүн- дөрүн саа тыаһыыра иһиллэр. Дьэ, мончууктарбытын анньан, сирбитин аһатан, бэйэбит эмиэ аһаан-сиэн бүтэн, дурдабытыгар киирэн олордубут. Син балай да олордубут. Халлааммыт сыыйа хараҥаран, туох да көстүбэт буолла. Биһиги сырдыар диэри утуйан ыларга быһаарынныбыт. Өр баҕайы уум кэлбэтэ. Эргичиҥнии сыта түһэн баран, сылайбытым таайан, нухарыйан бардым.
Ол сыттахпына, доҕоор, киһим «ый да хай» буола түстэ. Дурдабыт иһэ тип-тилигирэс, Киһим: «Ыыт диибин!» — дии-дии, аҥаар атаҕынан тэбиэлэнии да тэбиэлэнии. Мин олоро түстүм. Өйдөөн көрбүтүм киһибин аҥаар атаҕыттан туох эрэ көстүбэт таһырдьа соһор. Мин уолуйдарбын да, киһибин иһирдьэ тардан көмөлөһөөччү буоллум. Дьэ, онно эрэ мүччү туттардыбыт. Улаханнык куттанныбыт. Сирэй-сирэйбитин көрүстүбүт уонна: «Ити аата, хайдах-хайдаҕый?» — дэстибит. Арааһа, харахпыт иирдэ быһыылаах диэн быһаардыбыт.
Халлааммыт билигин даҕаны хабыс-хараҥа. Эмиэ утуйуох диэн буолла. Арай түһээтэхпинэ, дурдабыт хаҥас өттүгэр икки куба кэлэн түстэ. Дьиктитэ, биирэ — хара, биирэ — маҥан. Сыыйа туман курдук буолан холбоһон, кырасыабай да кырасыабай кыыс буолан хаалла. Күөлбүт уута ып-ыраас, муора уутун курдук курдат көстөр, араас балык уста сылдьара кытары курдат көстөр буолан хаалла. Олору көрө олордохпуна, биир балык дьэ кэллэ ээ, киһи курдук атахтаах, сордоҥ курдук төбөлөөх, устан кэлээт да, саппыкыбыттан ытыран, аллара соспутунан барда. Ону утары охсуһа сырыттахпына, били кыыһым кэллэ да, уолукпуттан таһырдьа соспутунан барда. Онно өйдөөн көрбүтүм — кыыһым сирэйэ кубарыйан хаалбыт. Аһыылара килбэйэн олорор, хабарҕабар түһээри аны ол дьирээтэ буолла. Ол быыһыгар: «Мин маннааҕыбын, өрдөөҕүтэ ити кэннигитигэр баар бадарааннаах ууга түспүтүм, бэйэм баҕабынан эн миэнэ буолуоҥ!» — диэн саҥалаах буолла. Мин испэр «ыллаххына ылыаҥ, баспын таах мээнэ биэриэм суоҕа» диэн санаатым уонна туох баар күүспүн, өйбүн-санаабын түмэммин мөхсүү да мөхсүү. Киһибин: «Ити абааһылары ыт, саанан ыт, көмөлөс!» — диэн хаһыытыы сатыыбын да, саҥам кыайан тахсыбат. Онтон, дьэ, уһукта биэрбитим киһим, синньигэс биилбиттэн кууһан баран, миигин иһирдьэ тардыһа сылдьар эбит. Били баҕайы уһуктаҕаспар көстүбэт эбит. Онтон хайдах эрэ гынан мүччү туттардыбыт. Иккиэн саҥата-иҥэтэ суох балай да олордубут. Көхсүбүт арыый кэҥээн, маннык буоллаҕына табыллыбат, арааһа, анараа уолаттары эмиэ ити баҕайы моһуоктаан куоппуттар быһыылаах диэн быһаардыбыт. «Аны утуйумуох, утуйдахпытына кэлэр эбит» дэстибит. Халлааммыт да сырдаан эрэрэ.
Сарсыарда атын сиргэ көстүбүт. Күнүс кыттыгастарбыт кэллилэр. Олорго туохха түбэспиппитин кэпсээбиппитигэр: «Ол иһин даҕаны. Ити хоммут сиргитин урут кырдьаҕастар «абааһылаах сир» диэн кэпсииллэрэ», — дэстилэр. Мин биир бэйэм абааһы диэни соччо итэҕэйбэт этим да, билигин илэ тардыалаһан баран, кырдьык, баар эбит диэн, быйыл сааскыттан, дьэ, итэҕэйдим…
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Саха сирин дьулаан түбэлтэлэрэ / [хомуйан оҥордо Д.Д.Михайлов]. — Дьокуускай : Бичик, 2018. — 128 с. — (Көстүбэт эйгэ кистэлэҥэ);
Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
Абааһы моһуоктаабыта // Кыым — 2025. – Кулун тутар 27 күнэ. — С. 34
- Выставку подготовила:
- Игнатьева Д.П.,
- библиотекарь