Хаҥаластар ааттара 1632 сыллаахха хаһаактар кэлбиттэриттэн сурукка ахтыллар. 1860 сыллаахха Хаҥалас улууһа икки улууска арахсыбыта: Арҕаа Хаҥалас уонна Илин Хаҥалас. Билиҥҥи кыраныыссатынан 1930 сыллаахха олунньу 10 күнүгэр үөскээбитэ, аата 1937 сыллаахха диэри Арҕаа Хаҥалас этэ, онтон манна көскө олорбут Серго Орджоникидзе аатын ылбыта. Урукку аата 1992 сыллаахха төннүбүтэ.
Бу түбэлтэҕэ чугас доҕорум аҕата бииргэ төрөөбүт быраатыныын түбэспиттэр. Биэс сыллааҕыта оҥостон, тэринэн Буотама үрэх диэки бултуу тахсыбыттар. Биир сири булан, уот оттон чэйдээн, ол сиргэ түһүүлэммиттэр. Арай өйдөөн көрбүттэрэ, бэрт чугас мастар быыстарыгар булчут үүтээнэ баар эбит, хата, өссө уоттаах буолан үөрдүбүт. Бырааттыылар өр-өтөр гыммакка дьиэҕэ көтөн түспүттэрэ, бэрт тупсаҕай, дьиэ дьахтар киһи кыһамньылаах илиитэ баара көстөр ис барааннааҕа үөрдүбүт. Оһоххо угуллубут хардаҕастар умайан таһыгыраһар тыастара нус-хас олоҕу туоһулуур курдук эбит. Олус кэрэ сэбэрэлээх эдэр дьахтар баара кэргэнин туоһуласпыт да, биһиги дьоммут көрбөтөх буолан биэрбиттэр. Ас бөҕөнү аһаан, сылайан, сылаалара киирэн, бу үүтээҥҥэ хонон ааһарга сананаллар. Быраата урут сытар. Убайа көрдөҕүнэ, арай дьахтар: «Эн биһикки бу эрэ түүн бииргэ буолуох», — дии-дии тас таҥаһын устан, күөгэйэр күнүгэр сылдьар уола хаан сүрэҕин өрүкүтэн, хаанын хамсатан, уохтаах таптаһыыга угуйа ыҥырбыт. Ол мүччүргэннээх мүнүүтэлэргэ эт сүрэҕинэн туох эрэ бэрдэ суоҕу сэрэйэн, тутан турбут луоскатын сиргэ түһэрдэҕэ буолан, төҥкөйө биэрбитэ, дьахтар атаҕа буолбатах, туох эрэ иэмэдьаама өйдөммөт бар түү эт көстүбүт. Дьэ, онно эрэ өйдөөбүт, урут оҕо эрдэҕинэ эһэтэ сир-дойду сибиэнэ кэрэ субалаах кыыс-дьахтар буолан кубулунан булчуттары бултаһарын туһунан кэпсиирин. Сорсуннаах сонордьут хаана таайан, булугас өйө киирэ охсон: «Дэлби долгуйуох курдукпун, билигин киирриэм, тахсан табахтыы түһүөм», — диэбит, түргэн үлүгэрдик быраатын уһугуннарбыт, дьэ уонна сирэйдэрин хоту куотаннар этэҥҥэ быыһанан, бүтүн оҥорууламмыттар.
Бокуруобускайдыыр айан суолугар араас тимир көлө арааһа кэлбэккэ саахалланаллара. Хаайыылаахтар абаарыйа бөҕөнү оҥорбут сирдэрэ баар. Урут ол суол тоҕойугар ону-маны ууран, араас албаһынан айан дьонун тохтотон халаан, дьахтар бөҕөтүн сордоон өлөрөн баран, таһааран, буору кытта булкуйан кэбиһэллэр эбит.
Ол айан дьонун үөрдэригэр түбэһэн турабын. Биирдэ ойоҕум хайа эрэ нуучча дьахтара түүн үөһээ тоҥсуйа-тоҥсуйа: «Ким манна олороруй? Ааҥҥытын аһыҥ, тоҥнум…» диэбитигэр, туран аанын арыйа баттаабыта, ким да суох буолан биэрбит. Онтон куттанан, тиис тииһэ ыпсыбат буолан олороругар тиийбитим. Дьоммун уоскутан, киэһээҥҥи чэйи уку-суку чэйдээн бара сыттыбыт. Мин аан таһыгар чугас ороммун оҥоһуннум. Бэлэм сытабын. Ким эмэ кэлэн дьээбэлэннэҕинэ, тахса охсон киһитин-абааһытын быһаарыам диэн былааннаахпын. Түүн үөһүн ааһыыта хатааһыннаах аан аһылларга дылы кыычыгыраан баран, уулусса уотугар сырдаан көстөр баттахтаах, саас киһи сирэйэ бу барыс гыммытын бэлэм сытар буоламмын, бохсуруйан ыыттым.
Ити кэннэ туох да биллибэт буолан хаалла. Сынньанан, дьэ, нус-хас иһэн, хараҕым ыалдьан балыыһаҕа көрдөрүнэ куоракка киирбитим. Ол күн билэр дьоммор куоракка хоммутум. Сарсыныгар көрдөрүнэн бүтэн, дьиэбэр төнүннүм. Тиийбитим, дьонум эмиэ уруккуларынааҕар эбии куттанан олороллор. Истибитим, мин суохпар түүн үөһүн ааһыыта таһырдьа куулэ үрдүгэр киһи хааман хоочугураан уһуннартаабыт. Кэлэн, ааны тардан көрбүт. Киирбэтэх.
Сарсыарда тахсан күүлэ үрдүн хаарыгар суолун суоллуу тахсыбыттар. Хаар тыытыллыбатах… Тиийэн көрөн баран ол күн көһөр туһунан быһаарыммыппыт. Сиэрин-туомун тутуһан, кистээн «кэлиэхпит» диэн баран, көһөн хаалбыппыт. Суол муннаран, хас да сиргэ кытыан буруолаппыппыт. Уокка ас бэрсибиппит.
Чугас доҕорум, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, Хаҥалас биир дэриэбинэтигэр дьонугар көмө буола, сынньана, сайылыы тахсар идэлээх. Биир түүн убайын кытта күүлэйдээн кэлбиттэр. Убайа түргэнник утуйан хаалбыт, кини уута кэлбэккэ эргичиҥнии сыппыт. Арай ол сыттаҕына хостон ким эрэ тахсан иһэрэ иһиллибит. «Күтүөтүм туалекка тахсан иһэр быһыылаах», — дии санаабыт. Өйдөөн көртө, олох да күтүөтэ буолбатах, кып-кыра, миэтэрэ курдук үрдүктээх, бөп-бөлдьөҕөр маҥан баттахтаах оҕонньор үһү. Эбиитин, илиитигэр туох эрэ кыра тутуурдаах. Сүрэҕэ бэлэһинэн ыстана сыспыт, ынчык да таһаарбакка, кытаччы көрөн баран сыппыт, онтуката атаҕынан муостаны аала-аала оһох кэннигэр киирэн баран сүтэн хаалбыт. Хайыай, суорҕанынан саптан баран, сарсыардааҥҥа диэри утуйбакка сыппыт. Дьонуттан ыйыппытын, былыр өлбүт ыаллыы оҕонньор буолуо диэбиттэр.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Саха сирин дьулаан түбэлтэлэрэ / [хомуйан оҥордо Д.Д.Михайлов]. — Дьокуускай : Бичик, 2018. — 128 с. — (Көстүбэт эйгэ кистэлэҥэ);
Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Выставку подготовила:
- Игнатьева Д.П.,
- библиотекарь