Мэҥэ-Хаҥалас — Саха Сирин ортотугар баар улуус. Административнай киинэ — Аллараа Бэстээх. Ол гынан баран улуус сорох тэрилтэлэрэ Майаҕа бааллар. Улуус билиҥҥи кыраныыссатынан Олунньу 10 к. 1930 с. Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустар холбоhууларыттан үөскээбитэ.
Мэҥэ улууһа XVII үйэттэн өрөбөлүүссүйэ буолуор диэри Саха Сирин биир биллэр-көстөр уонна саамай бөдөҥ улуустарыттан биирдэстэрэ этэ. 1917 сыллаахха 20-ттэн тахса тыһыынча киһилээҕэ. Олохтоохтор үс улахан бөлөххө арахсаллара: Мэҥэ ууһа (Алтан, Моорук, Тараҕай нэһилиэктэрэ), Доллу Мэҥэ ууһа (Доллу, Дьаабыл, Араҥас нэһилиэктэрэ), Мэлдьэхси Дьаҥхаады, Мөҥүрүөн нэһилиэктэрэ. Бу үс бөлөх нэһилиэктэр уопсай төрүттээхтэр диэн буолар. Мэҥэ ууһун уопсай төрдүнэн Эллэй Боотур уола Болотой Орхон (Оххон) ааҕыллар.
Арай биирдэ Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар маннык түбэлтэ буолбуттаах. Мин кыра этим, арааһа, алтам-сэттэм буолуо. Былыргы сыбахтаах балаҕан дьиэҕэ көмүлүөк оһох имик-самык умайа турара. Биһиги биир дьиэ кэргэн: сорохтор ороннорун оҥостон утуйбут этилэр, сорохтор утуйаары төттөрү-таары хаамса сылдьыбыттара.
Күһүн этэ. Халлааны сибикилээтэххэ, хараҥа былыттаах түүн буолуох чинчилээҕэ. Биһиги, үс ыал, дьукаахтаһан, «эн-мин» дэсиһэн, ыал сиэринэн эйэ дэмнээхтик буруо таһаарынан үчүгэй баҕайытык олорбуппут. Эмискэ ыалбыт ийэтэ эмээхсин ытыы-ытыы киирэн кэллэ. Мин эһэбин кытта хоонньоһон утуйа сытар этим. Эмээхсин бөтө-бөтө эһэбиттэн: «Мэхээчэ, элбэх тымтыкта аҕал эрэ. Биһиэхэ тахсыах. Манна кэпсээбэппин. Оҕолор куттаныахтара», — диэн көрдөстө. Онно көрдөхпүнэ, эмээхсин улаханнык уолуйбут, куттаммыт көрүҥнээҕэ. «Тоойуом, мин билигин киириэм. Утуй», — диэн баран эһэм икки сүгэ кыбыныылаах эмээхсини кытта тахсыста. Улахан дьоммут тугу эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэр. Мин, оҕо киһи, утуйан хантайан хааллым. Сарсыарда турбутум, дьиэм дьоно түүнү быһа утуйбатахтар. Онтон кэлин истибитим, маннык быһылаан буолбут.
Ити сэрии кэмэ, сут дьыллар этэ. Онон эр киһи диэн ыалга сэдэх, биир эмэ оҕонньор уонна оҕолор эрэ бааллара. Ыалбыт эмээхсин биир обургу уоллаах кыыһыныын уокка оттор мас көрдүү куоһаахтары кэрийбиттэр. Уола оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан өрөбүлгэ дьиэтигэр кэлбитин ийэтэ эмээхсин көмө оҥостоору мас булунар санаалаах барбыт. Аччык оҕолор уонна күнүскү үлэттэн сылайан нэһиилэ сылдьар эмээхсин ханна ыраатыахтара баарай? Олорор дьиэлэрин арҕаа өттүгэр ырааһыйа баарыгар, былыргы өтөхтөр оннуларыгар, аҕыйах баҕана ордон хаалбытын таһыгар кыра оҥхой сиргэ мас сытар эбит. Ону биһиги дьоммут улаханнык көрө, толкуйдуу барбакка, эрбээн киирэн бараахтаабыттар. Уол көрдөҕүнэ, бэрэбинэтэ сороҕор мутуктанан кэлэр үһү. Ийэтэ тугу да уорбалаабатах. Онон бэрэбинэни бүтүннүү эрбээн кэбиспиттэр.
Дьэ, доҕоор, киэһэ хараҥа буолаатын кытта, хантан да кэлбитэ биллибэт, ким эрэ оһох кэнниттэн дьиэ иһигэр баар малларынан дьону быраҕаттаан барбыт. Туох быраҕаттыырын билээри, эһэбиттэн тымтык көрдөөбүттэр уонна доҕор оҥостоору илдьэ барбыттар.
Тымтыктана сылдьан көрдөөбүттэр. Ким да суох үһү. Көрдөөччүлэр оһoх кэнниттэн таҕыстахтарын аайы, били, мааҕын быраҕыллыбыт маллара, иһиттэрэ иккиһин күөрэйтэлиир үһү. Ыксаан, кыптыыйдарын, быһахтарын, биилкэлэрин, ньуоскаларын дьааһыкка уган хатыыллар да, син биир оһох кэнниттэн били биилкэлэр, ньуоскалар, быһахтар хат кыырайан кэлэ турбуттар. Мин эһэм, доҕор буола тахсыбыт киһилэрэ, икки сүгэтин икки өттүгэр уктан баран, сылайан, муостаҕа сытынан кэбиһэр уонна маннык саҥалаах буолбут: «Ол-бу буолумаҥ. Бараммын сүгэнэн кэрдиэм». Ону истиэхтэрэ диэтэҕиҥ дуу? Син биир бырахпыттарын курдук быраҕа турбуттар. Били, мас эрбээн аҕалбыт кыыстарын табаллара үһү. Уоннааҕылары сыыһа-халты быраҕаллар эбит.
Онтон ыксаан, түүн ый быыһа хараҥаҕа дьиэлээхтэр оҕолуун-эмээхсинниин бары биһиги балаҕаммыт хоту өттүгэр, холкуос тиэхиньикэтин уурар улахан баҕайы сарайга, ат сэбин уурар үчүгэй баҕайы муосталаах хос баарыгар туохбаар утуйар таҥастарын илдьэн утуйардыы оҥостубуттар. Сыппыттарын кэннэ арай эмискэ аны бурдук астыыр массыыналарынан, саппаас чаастарынан быраҕаттаан барбыттар. Кыра оҕолор куттанан өй-мэйдээх айдаанын тардыбыттар. Улахан дьон оҕолорун илдьэ сылгылары тутар улахан баҕайы сэнэх ампаар көнньүүһүнэ баарыгар баран, дьэ уоскуйан, үчүгэйдик утуйаллар. Ити, арааһа, халлаан сырдыыта буолуо.
Сарсыарда туран истибиппит, били таппыт кыыстара эмискэ төбөтүнэн ыалдьан, иирэн хаалбыт. Оҕону иччитэх ампаар дьиэҕэ хаайан кэбиспиттэр. Ол эрэйдээх иирэн, дьиэ истиэнэтин устун хаама сылдьара үһү. Ону оҕолор түннүгүнэн көрбүттэр. Кыыс улахан быраата, били, бэрэбинэни эрбэспит уол, ас илдьэн биэрдэҕинэ, өлөрө сыһан таһаарар эбит. Оттон кыра быраатыгар кыһаммат үһү. Баҕар, улахан өрүһү туораатаҕына, үтүөрүө диэннэр, кыыһы кэлгийэн баран куоракка (Дьокуускайга) илдьэллэр уонна иирээки бараагар туттараллар. Кыыстара ол дьиэттэн эргиллибэтэҕэ. Арааһа, өллөҕө. Быһылаан мин алталаах эрдэхпинэ, дьиҥ-чахчы буолбут түбэлтэ. Билигин сылыктаатахха, ол эрбээбит бэрэбинэлэрэ ойуун сэргэтэ буолуо. Дьэ, онон кэрэх мастар, ойуун сэргэлэрэ абааһылаах буоллахтара… Эһиги туох дии саныыгыт?
Ыһыахтар кэмнэригэр куоракка олорор кэргэнниилэр бээтинсэ киэһэ үлэ чааһын кэнниттэн Илин Эҥээр улууска дойдуларын ыһыаҕар айаннаан испиттэр.
Өрүһү туораан, Бэстээххэ бородуукталаһан, лаппа хойутаабыттар. Үрүҥ түүн турар кэмэ буолан, сырдык эбит. Сирдэрин ортолотон иһэн көрбүттэрэ — суолга маҥан былаачыйалаах дьахтар турар үһү. Илиитин сэниэтэ суох баҕайытык уунан, массыынаны тохтоппут. Кэргэнниилэр, бэнсииҥҥэ харчы наада диэн, ылбыттар. Дьахтар саҥата суох кэнники олбоххо олорбут. Эр киһи ханна айаннаан иһэрин ыйытан көрбүт да, анарааҥҥыта тугу да хоруйдаабатах. Кэргэнниилэр көрсөн эрэ кэбиспиттэр. «Түһэр сирэ кэллэҕинэ, этэр ини» дэспиттэр.
Онтон арай уһун баҕайы лааҥкы аттынан ааһан истэхтэринэ, аргыстара «көрөҕүт дуо?!» диэн хаһыыра түспүт.
«Тугу? Ханна?» диэн, эр киһи ыйыппытыгар «ол онно!» диэн баран, тарбаҕынан халыҥ ойууру ыйбыт. «Туох баарый?» -диэн, аны дьахтар ыйыппыт. Онуоха: «Көр ээ, тиит төрдүгэр мин ыйанан турабын…- диэбит. Кэргэнниилэр кэннилэрин хайыһан көрбүттэрэ — сирэйэ көҕөрө өлбүт, хараҕа уоттаммыт илиэһэй олорор эбит. Онтон массыыналарын иһигэр тымныы баҕайы салгын аҥылыс гыммыт. Ол кэнниттэн киһи тулуйуо суох амырыын сыта тунуйбут. Уолуйуу, айманыы буолбут. Ити кэмҥэ эмискэ утары иһэр массыына уота сандаарыс гыммыт. Эр киһи, уруулун туора тутаат, суол кытыытыгар сүүрдэн тахсыбыт. Нэһиилэ туормастаан, эниэни өҥөйбүтүнэн тохтообуттар. Харсыспатахтарыгар махтал! Онтон өйдөөн, кэннилэрин хайыспыттара — массыыналарын кэннинээҕи аана аһаҕас, аргыстара ханна да көстүбэт. Ол тухары «абааһы олорсубут» диэбэккэ, санааларыгар, дьахтары көрдөөн, хаһыытаан көрбүттэр да — мэлигир. Ити икки ардыгар күнүскүлүү сып-сырдык буолбут. Кэргэнниилэр массыыналарын көрүнэн баран, салгыы айаннаабыттар. Сэрэххэ, аара ГАИ үлэһиттэригэр туох буолбутун кэпсээн ааспыттар.
Кэлин истибэтэхтэрин истибиттэр. Сүппүтэ үс хас сыл буолбут, ити эргин тиит мутугар дьаһаммыт дьахтар өлүгүн отонньуттар булбуттар. Барахсан, сир-халлаан икки ардыгар мунан, өлүгүн харайтараары дьоҥҥо көһүннэҕэ.
Бу түбэлтэ 1962 с. Мэҥэ-Хаҥалас биир кытыы дэриэбинэтигэр дьону-сэргэни аймыы, куттуу сылдьыбыттааҕа. Күһүн үс табаарыстыылар Сиидэр, Бааска, Хабырыыс бултуу диэн баран баран, соҕотох Сиидэр эрэ тыыннаах төннөн кэлбит. Өлөрүүгэ буруйдааҕынан ааҕыллан, хаайыыга киирэн бэйэтигэр тиийиниэн иннинэ маннык кэпсээбит.
Уолаттарбыныын атах тостор атастыы этибит. Туох да диэбиттэрин иһин, төһө да этистэрбит, охсустарбыт, өлөрөр-өһөрөр туһунан санаммат буолааччыбыт. Билигин миигин бары өлөрүөхсүтүнэн ааҕаллар. Төһө да дьиҥнээҕи эппитим иһин хаайыыттан куота сатаан айан кэпсиир курдук саныыллар. Бэйэбин туох эрэ түүннэри эккирэтэр, манна да сүгүн-саҕын олордумаары гынна. Иччи, абааһы диэн баарын, дьэ, эппинэн-хааммынан илэ биллим. Чэ, кэпсиим.
Ол күн үс буолан, куобахха хааман, ыраах баҕайы баран хаалан хараҥарыыта төнүннүбүт. Арай ол баран истэхпитинэ, биир улахан куобах суолбутун быһа түспүтүн көрдүбүт. Эккирэтэн ытыалыы сатаатыбыт. Куобахпыт алаас үөһээ өттүгэр баар иччитэх өтөххө киирэн хаайтаран хаалла. «Чэ, эрэ, мохсоҕоллор! Ким таба ыппыт — ылар», — диэт, Бааска өтөх түннүгүнэн уҥа-хаҥас көрүтэлээтэ. Хабырыыс: «Аньыыта бэрт буолаарай. Өтөҕү аймаамыахха», — дии сатаата да, биһиги, куобахха ымсыырбыт бэтэнээскилэр, ону истиэхпит баара дуо? Мин ааны аһаат, иһирдьэ ойон киирдим. Куобахпыт орон анныгар хараҥаҕа маҥхайан көстөр. Уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, ытан саайдым. Куобаҕым өлбөтө. Киһи ытыырын-ыһыытыырын курдук ньааҕынаабытынан, мин диэки сүүрэн истэҕинэ, өссө ыттым. Итинниккэ түбэһэ илик буоламмын, ыксаатым аҕай. Ол туран арай өйдөөн көрбүппүт, куобахпыт алта атахтаах эбит. Хабырыыс ону көрөн «түргэнник мантан тэскилии охсуох» диэбитигэр тахсан бардыбыт.
Урут-уруккуттан ойуун куобаҕын туһунан истэр этибит. Дьиэлиир суолбутун булан, өтөҕү кэннибитигэр хаалларан хаама турдубут. Халлаан хараҥарда. Суолбут нэһиилэ көстөр. Арай кэннибитигэр мас хайытар тыас иһилиннэ. Дьиктиргээн, тохтоон истибиппит дүҥүр тыаһыгар маарынныыр. Хаамарбытын түргэтэттибит. Хараҥаҕа балыйтаран, суолбутуттан тахсыбыппытын өйдөөтүбүт. Чэ, кэбис. Хонон баран сырдаатаҕына барыахпыт диэн буолла. Мин «төннүөххэ» дии сатаабыппын истибэтилэр. Утуйаары оҥостон сыттыбыт. Сааларбыт бэлэмнэр. Мин куттанан, тугу эрэ кэтэһэ сытар курдукпун.
Иһиттэхпинэ, ким да утуйбакка сытар. Арай, доҕоор, эмискэ үрдүбэр хара бэкир киһи баар буола түстэ! Уһукта биэрдим. Һуу, түүл эбит. Хабырыыс уһугуннара сатыы турар. «Сиидэр! Туох айылаах баттаттыҥ», — диир. Ити икки ардыгар өтөхпүт таһыгар аны туйах тыаһа иһилиннэ. Ааммытын тугунан эрэ бырахтылар. Күүскэ баҕайы кэлэн түстэ. Бааска эмискэ саатынан түннүгү туһаайан баран, ытан саайда. Өтөхпүт иһэ сырдаан ылла. Айманыы бөҕө буоллубут. Бары биир муннукка ыга симсэн, ааны, түннүктэри кыҥаан сыттыбыт. Бааска куттанан, кэлэҕэйдии-кэлэҕэйдии: «Хара бэкир киһи турар», — диир. Аны өтөхпүт үрдүгэр тахсан, хаамсыбытынан бардылар. Бааска ойон турда. Тула эргийэ сылдьан бэйэбитин да ытыан сөп курдук, саарбах баҕайытык хамсанан барда. Эмискэ олох аттыбытыгар ким эрэ дуорааннаахтык күлэрэ иһилиннэ. Эмиэ саа тыаһа, ыһыы-хаһыы! Өтөхтөн хайдах куотан тахсыбыппын өйдөөбөппүн. Сарсыарда били алааска киирэр суолга бэлэх мас аттыгар турар эбиппин. Дэриэбинэбин булан, дьон бөҕөнү атаҕар туруоран атастарым өлүктэрин булбуппут.
“Хабырыыһы саанан ыппыт, Баасканы хабарҕатын бэйэтин быһаҕынан хайа соппут” диэн буруйдаан сууттаабыттара. Хаайыы дьылҕанар киһи буолбутум. Ол түүн өтөххө хоно сытан саабын биирдэ да эспэтэҕим.
«Билигин туох эккирэтэрий?» диэн ыйыппыппар Сиидэр: “Ойууммут…” эрэ диэбитэ.
Сөхпүт.
Үчүгэйдик билэр киһим биирдэ манныгы кэпсээн турар. Ол-бу арааһы көрөр аһаҕас эттээх киһи. Түөрт дуу, биэс дуу сыллааҕыта күһүн иккиэ буолан матасыыкылынан кустуу барбыттар.
Биһиги дэриэбинэбитигэр Куталаах диэн уруккута быраҕыллыбыт сайылык баар. Онно кус ийэтэ-аҕата түһэр улахан уулаах. Кустуу баран эрэр дьон хайыахтарай, дьэ, үөрэн-көтөн, айдааран-куйдааран тиийбиттэр. Айахтара сабыллыбат дьон баар буолаллар дии, ол киһи эмиэ айаҕа хам буолбат. Ол-бу көрүдьүөс түгэннэри кэпсэтэн, киэһэни быһа айдаарбыттар.
Арай ол олордохторуна, ыраах соҕустан бүүчээн дуу, эһэ дуу хаһыытын курдук иһиллибит. «Ээ, бүүчээн сылдьар быһыылаах» диэн маҥнай аахайбатахтар. Сотору буолаат, иккистээн хаһыытаан сатарыппыт. Ол кэннэ үһүстээн…
Хаһыыта улам чугаһаатар чугаһаан иһэр үһү. Саҥата өссө дуорааннанан испит, тугу эрэ сиппит-хоппут, кыайбыт курдук үһү.
Соһуйбуттар аҕай. Саҥата суох иһиллээн олорбуттар. Ол олордохторуна, күөл уҥуор туох эрэ хара баҕайы күлүк курдук барыйбыт. Ууну туораан бара турбут, таарыйбакка үрдүнэн устар курдук үһү. Куп-куһаҕан амырыын сыт кэлбит. Уолаттар, киһи эрэ буоллаллар, били көрүлүү-нарылыы олорбуттара тохтоон, уолуйан хаалбыттар. Киһим: «Саҥара сатыырым да, бэл, испиттэн саҥам кыайан тахсыбат буолбута», — диэбитэ. Өй ылан, табаарыһын илиититтэн соһон матасыыкылларын диэки сүүрбүттэр.
Били күтүр хаһыыта олох ынырык үһү. Субу ситэн кэлиэх курдук! Матасыыкыллара хаста эмэ үктээтэххэ, собуоттанар бэйэтэ түргэнник эстибит: уолаттар биирдэ үктээн кэбиспиттэр. Дэриэбинэ диэки көтүтэ турбуттар.
Биир дьиэ баар, сүүрэ сылдьар абааһылаах диэн кэпсээччилэр. Киирэн көрө сылдьыбатаҕым, туораттан көрбүтүм эргэ дьиэ, ким да билигин олорбот, тыыппат, оннооҕор арыгыһыттар куттанан мунньустубат дьиэлэрэ, олох ырааҕынан сылдьаллар. Кырдьык-хордьук күрүөлээх, туалеттаах, сарайдаах уонна олбуор иһигэр үс улахан хаппыт тииттэр бааллар. Кырдьык дьиибэ дьиэ, тэлгэһэтигэр күөх от үүммэт, наар харанан көрөн турар буолар. Бу дьиэҕэ алта атын-атын ыал олоро сатаабыттар эбит, хайалара даҕаны икки күнтэн уһаабатахтар. Сииктээх, күн мээнэ көрбөт күлүктээх сиргэ тутуллубут буолан сөрүүн салгыннаах, эмэх сыттаах үһү. Хаһаайыттара урут өлөрсүбүттэр дииллэрэ, аны аймахтара игин хоту эрэ бааллар эбит. Хас эрэ сыллааҕыта дьон көтүрэ сатаабыттар этэ уонна биир да күн буолбакка «хайыһардаабыттара». Сарай түннүгүнэн улахан баҕайы эмээхсин сирэйэ күлэ-күлэ өҥөйөн көрөрүн көрбүттэр этэ. Ол көтүрэ сатаабыт дьон сүрэх ыарыһах буолбуттар. Биир эмэ ыал бастакы эбэтэр иккис хонор күннэригэр утуйар хосторугар сыттахтарына, эмискэ улахан атах тыаһа сүүрэн кэлэр үһү, киһи дөйөрүнүү дьахтар хаһыытаан улаханнык куттуур эбит. Хайа эрэ ыаллар олох илэ көрбүттэр этэ. Хараҥа таҥастаах улахан төбөлөөх, ыһыллаҕас арбайбыт баттахтаах чүөчэ үһү ол сүүрэн кэлээччи. Сүрэхтэрэ ухайдыар дылы ыһыытаабытынан кэлэн хоско киирэн иһэн сүтэн хаалар үһү. Онтон сорох ыаллар көрдөхтөрүнэ, утуйар хосторун ааннарын сабыытын быыһынан аргыый аҕай ол дьахтар төбөтө быган баран часкыйар үһү. Атыттар, утуйар хос түннүгүн подоконнигар эмээхсин төбөтө маҕан хараҕынан көрөн баран сытарын көрөллөр эбит. Биир ыалга венок туппут оҕонньор киирэн кэлбит дииллэр. Бүтэһик хоммут ыаллар көрбүөччү ойохтоох ыаллар хоммуттар этэ. Утуйа сытан тиис тиискэ аалсар курдук тыаһы истэн аҕалара уһуктан кэлэн хараҕын арыйбыта, уун-утары сирэйигэр ойоҕо үрүҥүнэн көрөн тииһин аалына турар үһү. Ол ыал сол түүн куоппуттар диэбиттэрэ. Мэнэ-Хаҥаласка баар диэ. Дьон билэр.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Малынан быраҕаттаабыт / П.Попов // Кыым. — 2020. — Олунньу 20 күнэ. — С. 42.
Ойуун иэстэһиитэ/ Сөхпүт // Кыым. — 2020. – Кулун тутар 26 күнэ. — С. 42.
Куталаахха//Кыым.-2024.-Ыам ыйын 23 күнэ.-С.34.
Дьикти аргыс//Кыым.-2024.-Кулун тутар 14 күнэ.-С.34.
Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Выставку подготовила:
- Малгарова Е.С.,
- заведующий