Нам — Саха сирин улууһа. Улуус Өлүөнэ өрүс ортотун диэккиннэн икки өттүнэн тайаан сытар. Улууска икки Эркээйи Сир баар: «Белоозерскай» уонна «Харбаайы». «Белоозерскай» төрүттэммит сыла 1974, иэнэ 636 кв. км. «Харбаайы» төрүттэммит сыла 1996, иэнэ 326 кв. км. Улууска «Кэҥкэмэ» диэн оҕо экологическай парката баар.
Филолог Ньургун Михайлович Иванов быһаарыытынан, Нам диэн аат монгол тылыттан төрүттээх, «намыһах, намтал; чуумпу, холку, намыын» диэн суолталаах. Багдарыын Сүлбэ онтон сиэттэрэн, «Нам оҕонньору дьоно холкутун, намыынын бэлиэтээн, хайҕаан, итинник ааттаабыт буолуохтарын сөп» диэбитэ.
Хас да сыллааҕыта убайым Намтан биһиэхэ экстрасенс дьахтары таһаара сылдьыбыта. Ол дьахтар икки дьүөгэтин батыһыннара сылдьара. Айаннаан иһэн ханна эрэ тохтообуттар, арай, салҕыы айаннаабыттарыгар массыыналара нэһиилэ кыанар буолбут. Радиаторын уута эҥин оргуйан, убайым эрэй бөҕөтүн көрбүт этэ. Арай, иһиттэҕинэ, дьахталлара: “Дьэ, ити олоруста, ханна түһэр”, — диэн кэпсэтэллэр үһү. Оннук айаннаан иһэн, Кэҥкэмэ үрэххэ тохтообуттар. Убайым, ньиэрбинэйдээн, таһырдьа тахсан табахтыы турдаҕына, дьахталлара тугу эрэ быһаарсан баран: “Чэ, түргэнник массыынаҕа олоруҥ, бардыбыт!” — дэспиттэр. Оннук хоҥностон иһэн, убайым массыынатын сиэркилэтинэн кэннин көрбүтэ — уп-улахан, хап-хара киһи суол кытыытыгар туран хаалбыт үһү, ол кэнниттэн, хата, түргэн баҕайытык айаннаан кэлбиттэр.
Төрүт матырыйаал: Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : [«Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова ; Алдан Лукачевскай ойуулара]. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. С.7.
Бу түбэлтэ мин оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына буолбута, 3-с дуу, 5-с дуу кылааска этэ. Куорат оҕото каникул аайы Нам улууһугар эбээбэр тахсарым. Кыһын этэ. Сарсыарда, хойутаан уһуктубутум, дьиэбэр ким да суох. Оччолорго телевизорга икки эрэ ханаал баара, олор даҕаны профилактикаҕа, барбыттар. Дьонум бары үлэлэригэр. Чэйдээн баран, саала хоско уу-чуумпуга дэйбэҥниир кириэһилэҕэ кинигэ ааҕа олордум. Арай доҕоор, куухунаҕа ким эрэ ынырык улаханнык ЫТЫРДАН СААЙДА! Сүрэҕим айахпынан тахса сыста. Ытырдыыта, санаабар, дьиэни доргуппут курдук буолла, куухуна уонна ол аттыгар баар хос истиэнэтиттэн испиэскэ бөҕөтө сууллан түһэрэ иһилиннэ. Кутгалбыттан ытаатым, хараҕым уута эрэ сүүрэр, олох тыаһаабаппын. Аны, дьиэттэн куотуохпун, ааным куухунанан эрэ баар, дьэ кугтал. Балай да буолан баран, көрөргө быһаарынным. Ыскаап кэннигэр дуу, анараа хоско дуу туох эрэ тыаһыыр, хачыгырыыр. Испэр “кутуйах-кутуйах хачыгырыыр” диэн тыаһа- ууһа суох көрө бардым. Өҥөйөн көрбүтүм, куухунаҕа ким да суох. Эмискэ телефон тыаһаан тоҕо барда, эмиэ сүрэҕим хайда сыста, эдьиийим эрийэр эбит. Сибигинэйэ-сибигинэйэ, ытыы-ытыы кэпсээтим, “кэтэс, сотору эбээҥ кэлиэ” диэтэ. Дьээ, оннук турдахпына, эбээм киирэн кэллэ. Кэпсээтим, туох да диэбэтэ, мээнэ сапсыйан кэбистэ. Ол куухуна аттыгар урут эһээм хоһо баар этэ, хайдах эрэ хос, киһи этэ тардар. Баҕар, кини кэлэн барбыта буолуо.
Төрүт матырыйаал: Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : [«Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова ; Алдан Лукачевскай ойуулара]. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. С.58.
Быйыл кыһын устудьуоннуур сылларбар үөрэппит учууталым Дьөгүөр Дьөгүөрэбиһи кытта көрсөн бииргэ эбиэттииргэ быһаарыммыппыт. Учууталым эбиэттии олорон маннык түбэлтэни кэпсээбитин сэҥээрэ истибитим.
«80-с сылларга устудьуоннар тутар этэрээттэригэр киирэн, Нам улууһун Арбын нэһилиэгэр үлэлии таҕыстыбыт. Биһиги, уолаттар, уончабыт, үксэ кыргыттар. Үлэлии кэлбит дьону, биһигини, эргэ оскуола дьиэтигэр түһэрдилэр. Олохпутун оҥосто тиийиибитигэр мин хойутаан хааллым. Уолаттарым тиийэн оскуола биир кыра кылааһыгар ороннорун оҥосто охсубуттар. Кылаас иһэ кыараҕас баҕайы. Миигин хаал диэбиттэрин үрдүнэн кыараҕаһа бэрт буолуо диэн, аттынааҕы кылааска таҕыстым. Тахсан кылаас биир муннугар матарааспын быраҕан, ороммун оҥостон кэбистим.
Үлэ дьоно сытыахпыт дуо, олохпутун оҥостон баран үлэлии бардыбыт. Күнү быһа үлэлээн баран, киэһэ хонукпутугар кэллибит. Уолаттарым бэйэлэрин хосторугар, мин били хоспор киирэн, оҥостон сыттым. Арай, утуйа сытан түүлүм быыһынан көрдөхпүнэ, хос иһэ хайдах эрэ сырдаан кэллэ. Мин эмиэ да утуйа сытар курдукпун, эмиэ да уһуктаҕас курдукпун. Ол сыттахпына, туох эрэ туман курдук устан таҕыста уонна кылааһым биир муннугуттан хаар маҥан баттахтаах эмээхсин төбөтө төкүнүйэн мин диэки чугаһаатар чугаһаан истэ. Эмээхсин сирэйин илэ көрө сытабын. Хос иһигэр киһи тыынара ыараан хаалла. Мин кутталбыттан хаһыытыы сатыыбын да, саҥам айахпыттан тахсыбата. Ол курдук эмээхсиним төбөтө төкүнүйэн кэлэн түөспэр таҕыста уонна күлэр икки тыынар икки ардынан, киһи куйахата күүрүөх кыыкынаата…
Арай, уһукта биэрдим дуу, өйдөнөн кэллим дуу, тула өттүбэр өрө мөхсүү, бэйэм хаһыы-ыһыы бөҕөтө эбиппин. Икки илиибин, атахпын, өрө мөхсө сытарбын уолаттарым киирэн хам баттаабыттар. Дьонум сирэйдэриттэн-харахтарыттан көрдөхпүнэ, улаханнык куттаммыт көрүҥнээхтэр. Бэйэм илиим-атаҕым хаан-сиин бөҕө буолбут.
Кэлин уоскуйбутум кэннэ уолаттарым кэпсииллэр. Арай утуйа сыттахтарына, мин хоспор айдаан-куйдаан, тыас-уус бөҕө буолбут. Ойон тахсан көрбүттэрэ, били, мин эмээхсин төбөтүн көрбүт муннукпар туран истиэнэни кырбыы, хаһыытыы аҕай турар үһүбүн. Дьонум, сүүрэн киирээт, нэһиилэ тутан ороммор тиэрэ бырахпыттар. Илиибин-атахпын ол муннугу «кырбыырбар» үлтү сынньыбыппын. Ол эрээри син биир ол кылааспар хонон турбутум. Уолаттарым тахсан биһиэхэ утуй диэбиттэрэ да, буолумматаҕым. Сытан, уоскуйан баран, тугу көрбүппүн төрүт итэҕэйбэтэҕим. Барытыгар ньиэрбэбин буруйдуу санаабытым. Дэҥ-оһол диэн ханна барыаҕай.
Урут аармыйаҕа, үлэҕэ-хамнаска эҥин да сылдьан баара. Бу түбэлтэ кэннэ, Арбынтан үлэлээн бүтэн барыахпар диэри, хоско соҕотоҕун хоно сылдьыбытым эрээри, тугу да көрбөтөҕүм, истибэтэҕим.
Арай, биһиги барбыппыт кэннэ, иккис этэрээт кэлбит сурахтааҕа. Ол этэрээт уолаттара эмиэ биһиги түспүт эргэ оскуолабытыгар сыппыттар. Олортон биир уоллара тугу эрэ көрөн, төбөтүнэн моһуогурбут этэ. Дьэ, онно эрэ итэҕэйбитим — бу ньиэрбэм буолбатах, илэ абааһыны көрбүт эбиппин диэн. Онон олоххо араас буолааччы», — диэн учууталым кэпсээнин түмүктээбитэ.
Өссө да элбэҕи кэпсэтиэх дьон үлэлээх-хамнастаах буолан сотору тарҕаспыппыт.
2007-2008 сылларга Нам улууһун Граф Биэрэгэ диэн сэлиэнньэтигэр лиссиэйгэ үөрэнэ сылдьабын. Оччолорго дьалхааннаах соҕус кэм этэ. Күһүн үөрэхпит саҕаланна, уопсайбытыгар биир хоско уонтан тахса буолан олоробут. Биир күн утуйа сытан, баттат да баттат буоллум, отой кыайан утуйбатым. Ол сыттахпына, арай туох эрэ иннибэр сырдыы түстэ. Көрбүтүм, доҕоор, ханньары баран хаалбыт уостаах, арбайбыт баттахтаах, уп-уһун муннулаах, кып-кыараҕас харахтаах, киһи сирэйин курдук төбө салгыҥҥа ыйанан турар эбит! Этэ-сиинэ, илиитэ-атаҕа суох, көннөрү төбө уун-утары көрөн турар! Оо, соһуйан саҥа да таһаарбатым, истиэнэҕэ сыстан баран, көрөн олордум. Төһө өр эбитэ буоллар, аҕыйах сөкүүндэ олорбутум буолуо. Онтон ол баҕайым хос ортотугар сыҕарыйда уонна чэрэниилэ өҥнөнөн баран, сүтэн хаалла. Кутталбыттан суорҕан иһигэр киирэн хааламмын, дэлби тириттим. Биир уол тыаһаабытыгар «көрдүҥ дуо?» диэн ыйыттым. Онуоха уол «суох» диэн хардарда. Сарсыныгар кэпсээбиппэр ким да итэҕэйбэтэ. Чэ, оннук курдук салгыы олорбуппут.
Саас буолла. Арай биир күн улахан күрэхтэһии буолла, араас улуустан күрэсчиттэр кэллилэр. Биһиги хосторбутун кинилэргэ биэрдилэр. Оттон биһигини биир ыскылаат курдук хоско көһөрдүлэр. «Тоҕо бу хос ыскылаат буолан турарый?» диэн ыйыппыттарыгар «урут хайа эрэ устудьуон ыйанан өлбүт үһү» диэн эттилэр. Ону хайдах эрэ итэҕэйбэтибит, уһун күнү быһа сууйдубут-харбаатыбыт, малларбытын көһөртөөтүбүт. Чэ уонна бастакы түүммүтүн хоннубут. Тугу эрэ түһээммин, уһуктан кэллим. Түннүгү көрбүтүм ыйдаҥалаах ыраас халлаан, сып-сырдык. Суорҕаммын көннөрөөрү көрбүтүм, доҕоор, оронум муннугар туох эрэ олорор эбит. Хоп-хойуу күл курдук өҥнөөх киһи нүксүйэн баран олорор! Куттанан, суорҕан иһигэр киирэн хааллым. Сүрэҕим айахпынан тахсыах курдук, сап-салыбырас буолуохпар диэри, хаһан да куттамматахпын куттанным. Тыыным хаайтара-хаайтара, уһун чааһы быһа сыттым. Ол сыттахпына, баһаарынай сыгынаал тыаһаата, хайа эрэ уол ааны аһан баран, «баһаарынай үөрэх!» диэн хаһыытаата. Сэрэнэн, аргыый аҕай өҥөйөн көрбүтүм — сүтэн хаалбыт. Уолаттартан хайдах утуйбуттарын ыйыталастым, бары «үчүгэйдик утуйбуппут» диэтилэр. Арай Максим диэн уолга биир уол «бөлүүн тугу эрэ көрбүтүм» диэн кэпсээбит. Ону истэммин, арыый уоскуйдум. Ол уоллуун, умнан кэбиһэн, кэпсэппэккэ халбытым.
Ол кэнниттэн аны сатаан утуйбат буолан хаалбытым. Аны куоракка быраактыкаҕа ыыттылар. Оннук гынан, икки ый кыайан утуйбакка сырыттым, нэһиилэ 1-2 эрэ чаас нуктаан ыларым. Түүнү быһа туох эрэ күлүктэрин көрөр буолан хаалбытым. Быраактыкабын ааһан, үөрэхпин этэҥҥэ түмүктээтим. Күүтүүлээх дьупулуоммун ылан баран, дойдулуурга сананным. Дьэ, онно тиийэн баран биирдэ үчүгэйдик утуйар буоллум. Баҕар, дьоммор кэлэн эбитэ дуу, уоскуйан, куттанарым ааһан, чөлбөр түспүтүм. Билигин үчүгэйдик утуйабын, туох да мэһэйдээбэт. Сиэри-туому тутуһабын.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Борук-сорук : түбэлтэтэ кэпсэтиэх : «Куо» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Кузнецова. — Дьокуускай : Удьуор, 2013. — 160 с.
Тутар этэрээт түбэлтэтэ // Кыым — 2025. — Ыам ыйын 22 күнэ. — С. 34
Арай биир түүн… // Кыым — 2025. – От ыйын 3 күнэ. — С. 34
- Выставку подготовила: Федорова И.Г,
- главный библиотекарь