Сунтаар улууһа 1801 сыллаахха тэриллибитэ. Бастаан улуус састаабыгар 8 нэһилиэк киирбит. Дьаархан, Бордон, Наахара, Тойбохой нэһилиэктэрэ чахчы олоро сылдьыбыт дьон аатын сүгэллэр, онтон Хоро, Хаҥалас, Мэйик ааттарын этимологията ыраах Европа дойдуларыгар сыһыаннаахтар. Сахалар олохторун биллиилээх чинчийээччитэ Вацлав Серошевскай климата сылааһын, Өлүөнэ өрүскэ чугаһын, өлгөм киэҥ нэлэмэн ходуһаларын иһин Сунтаар улууһун Бүлүү уокуругун киининэн ааҕыаххайын диирэ.
Дьонум саҥа ыал буолбут кэмнэрэ. Ийэм биирдэ олорор сирдэриттэн тэйиччи өрүс уҥуор Быйагы диэн сиргэ барсарга санаммыт. Өpүһү эрдинэн туораан иһэн көрдөҕүнэ, уҥуор киһи тугу эрэ гынан төҥкөҥнүүр эбит.
Ону кэргэнигэр эппитигэр, анарааҥҥыта истибэтэх курдук туттубут. Чугаһаан истэхтэринэ, ол илим көрөөччүлэрэ ханна да барбыта биллибэккэ сүтэн хаалбыт. Ийэм бу туһунан кэлин дэриэбинэҕэ киирэ сылдьан хотунугар кэпсээбитигэр олус соһуйбут уонна сибигинэйэн кэриэтэ эппит: «Тоойуом, дьэ эмиэ эрэйдэниэх киһи сылдьар эбиккин. Ол, сэрии кэмигэр аччыктаан өлбүт, Майыһыай эйиэхэ көстөөхтөөбүт эбит буоллаҕа. Биирдэ эмит көстөн aaһар диэччилэр. Эрэйдээх куруук эбэтигэр киирэн илимнии сатыыра үhү».
Бу түбэлтэ 1952 с. Олунньу ый орторугар, мин 9-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, буолбута.
Интэринээт дьиэтэ Сунтаар урукку орто оскуолатын нөҥүө өттүгэр турара. Интэринээт дьиэтин анараа өттүгэр аэропорт баара, тэйиччи Бартыһаан бөһүөлэгэ турара. Ол бэтэрээ өттүгэр былыргы дьон унуохтара, 1922 с. көмүллүбүт бартыһааннар хаптаһынынан сааллан оҥоһуллубут уҥуохтара баара.
Биһиги интэринээккэ биир хоско 12 буолан олорбуппут. Кыргыттар икки хоско хастыы да буолан олорбуттара. Олунньу ый саҕаланыытыгар кыргыттарбыт киэһэ өттүгэр куттанан уруоктарын аахпат буолан хаалбыттара. «Туохтан куттанаҕыт?» диэн ыйыттахпытына, «түннүгүнэн киһи көрөр быһыылаах, эппит утуйан барар уонна наһаа куттанабыт» дииллэрэ. Ол аайы биһиги хараҥаҕа тахсан интэринээппитин эргийэрбит. Хаарга туох да суола суох буолара. Ол курдук хас да күн ааспыта.
Биирдэ утуйа сытан кимэрэ «киһи киирдэ!» диэн үөгүлээбититтэн соһуйан уһукта биэрдибит. Ол кэмҥэ таһырдьа тахсар аан сабыллар тыаһа иһилиннэ. Биһиги бары хаатыҥкабытын анньынаат, соммутун кэтэ-кэтэ таһырдьа сүүрэн бытарыһан таҕыстыбыт. Таһырдьа наһаа сырдык ыйдаҥа түүн этэ. Көрбүппүт: биир уһун сонноох киһи биһигиттэн тахсан Бартыһаан бөһүөлэгэр барар суол устун сүүрэн эрэр эбит. Биһиги ол киһи кэнниттэн түһүнэн кэбистибит. Киһибит сүүрэн сонун тэллэҕэ тэлээрэр. Биһиги хаалбакка тилэх баттаһан сырсан истэхпитинэ, куотан иһээччибит бартыһааннар уҥуохтарын диэки туораан таҕыста уонна хаптаһын уҥуохтар кэннилэригэр элэс гынан хаалла. Биһиги саба сырсан кэлэн бартыһааннар уҥуохтарын иилии эргийэ охсон кэбистибит. Тула киһи куотар сирэ суох, ып-ыраас, киэн сир. Маныаха эбии сырдык. Биһиги эргийэ сылдьан хаптаһыннары тардыалаан көрдүбүт да, киһи батан киирэр сирэ суох. Барыта ыбылы оскуомаланан турар.
Тонон дьиэбитигэр төнүннүбүт. Интэринээппитигэр кэлбиппит, кыргыттарбыт көрүдүөргэ тахсан куттанан титирэһэ тураллар. Куттанымына даҕаны 12 бөтөс сүүрэн тахсыбыт тыаһа этиҥнии
ньиргийэ түстэҕэ. Биһиги хоспутугар киирэн ким тугу көрбүтүн туоһуластыбыт. Онтон чуолкайдаммытынан, аан бастаан ааммытын сэгэтэн киһи төбөтө көстүбүт. Киһи хоско киирээт, хаҥас диэки утуйа сытар Өлөксөй диэн уолу иһиттэн имэрийбит. Ону кытта уол санарар кыаҕа суох буолан хаалбыт. Онтон киирбит киһи Демьян диэн уолга тиийэн тыбыс-тымныы тарбаҕынан атаҕын тойон эрбэҕиттэн туппут. Онтон соһуйан, Демьян үөгүлээбитинэн олоро биэрбит уонна анараа киһини илиититтэн харбаан ылбыт. Биһиги бары «оччо тутан баран тоҕо ыытан кэбиспиккиний?» диэн өрүкүнэһэ түспүппүтүгэр, уолбут «сиргэнэн» диэн кэбиспитэ. Кини хараҥаҕа харбаан ылбыт илиитэ көөнньүбүт тиэстэ курдук күөгэҥнэс, сымнаҕас үһү. Ыбылы харбаабытыгар, анараанҥы баҕайы этэ уол тарбахтарын быыһынан бырдьас гына түспүт. Аны туран, ол «ыалдьыппыт» таҥаһа барыта түүлээх үһү.
Сарсыныгар биһигини пед-сэбиэккэ көрөн «сымыйа абааһыны итэҕэйэҕит» диэн быыгабар биэрбиттэрэ. Ол сааһыгар Демьян диэн уолбут атаҕа босхон буолан, балыыһаҕа киирэн, салгыы үөрэнэ кэлбэтэҕэ. Оттон иһин имэрийтэрбит Өлөксөйбүт иһинэн ыалдьан өлөн хаалбыта. Ити быһылаан кэнниттэн, хата, кыргыттарбыт киэһэ куттаммат буолбуттара.
Бу түбэлтэ 1952 с. олунньу 16 күнүгэр буолбутун билиҥҥэ диэри умнубаппын, олус үчүгэйдик өйдөөн хаалбыппын. Буолан ааспыт быһылааны элбэх буолан көрбүппүт. Маны «Элгээйи» сопхуос урукку дириэктэрэ Никандр Павлов, уруккута «Куларзолото» кылаабынай инженерэ Николай Еремеев, Иван Афанасьев эмиэ өйдүүр, билэр буолуохтаахтар.
Мин, үйэм тухары абааһыны, иччини, таҥараны итэҕэйбэтэх хомуньуус оҕонньор, күн бүгүнүгэр диэри ону «туох буолуой?» диэн дьиктиргии саныыбын.
Дмитрий ДОРОФЕЕВ, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Мииринэй, Арыылаах.
Сунтаар улууһун Түбэй нэһилиэгэр Тураҥнаах диэн сиргэ бэрт күүстээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр, уостан-уоска кэпсэнэр Чыпчаххайдаах диэн удаҕан олоро сылдьыбыт. Кэргэнэ Сүүчүк Мэхээлэ эмиэ ойуун эбит. Бу икки улуу дьон көтүрдэр тиистэрин миилэтэ, көрдөр харахтарын дьүккэтэ 15 саастаах суос-соҕотох кыыстаахтар эбит.
Чыпчаххайдаах бэйэтин тэҥэ сүдү күүстээх удаҕаны кытары бэртэрин былдьаһар, күрэстэһэр идэлээх эбиттэр. Биир күн Чыпчаххайдаах ол удаҕан дьахтар кыыһын өлөрөөрү алҕаска бэйэтин кыыһын «сүрэҕин быатын» быһан кэбиспит. Бэйэтин сыыһатынан соҕотох кыыһын суорума суоллаан баран, Чыпчахайдаах улаханнык аймаммыт, ытаабыт-соҥообут. Кыыһын тилиннэрэр сыаллаах-соруктаах 7 күнү-түүнү тохтообокко удаҕаннаабыт. Өлбүт киһи хантан тиллиэ баарай, удаҕан сүдү күүһэ даҕаны кыайбат буоллаҕа. Сатамматах.
Эрэйдээх-буруйдаах төрөппүттэр кыыстарын тиһэх суолугар чиэстээхтик- бочуоттаахтык атаарбыттар. Көмпүттэр.
Ол эрээри, ааспат-арахпат аһыылаах төрөппүттэр өссө биирдэ быраһаайдаһаары, аҕыйах кэм буолан баран, кыыстарын уҥуоҕун иккистээн хостоон таһаартарбыттар. Удаҕан өлбүт кыыһыгар анаан, сүҥкэннээх уруу ыһыаҕын ыстарбыт. Ол уруутугар туох-баар ыраахтааҕы-чугастааҕы аймахтарын, дьүөгэлэрин уонна кыыһын доҕотторун ыҥыртаабыт. Ол «өрөгөйдөөх бырааһынньыкка» кэлбит дьону оһуокай үҥкүүлүүллэригэр көрдөспүт. Итиэннэ кулут уолаттарын өлбүт кыыһы икки өттүттэн өйөөн баран, күн эргииринэн үс төгүл алааһы эргитэн аҕалалларыгар соруйбут (атын номохторго кэпсэнэринэн, кыыһы ити курдук икки өттүттэн тутан баран, акка олордон баран кэритэллэр). Онтон төттөрү көмтөрөр. Чыпчаххайдаах өлбүттээҕи кытары уруу ыһыаҕын өссө иккитэ тэрийбит диэн кэпсииллэр. Ол тухары кыыһын уҥуоҕун хостоон таһаартарар эбит. Этнохореографтар сабаҕалыылларынан, билигин биллэр «Ohyор үҥкүүтэ» ол номоҕу уонна сахалар көмүүгэ сиэрдэрин-туомнарын кытары ситимнээх буолар. Ырыаһыт, тойуксут, олонхоһут С. А. Зверев-Кыыл Уола, «ол ыһыахха удаҕан ыраас, аньыыта-харата суох сэттэ кыыһы уонна тоҕус уолу кытары ритуальнай үҥкүүнү үҥкүүлээбиттэр, ол хамсаныыларын «бырааһынньыкка» кэлбит дьон үтүктэн иһиэхтээхтэрэ эбитэ үһү. Оттон кыыс доҕотторо ол өлбүт кыыһы икки өттүттэн тутан тураннар эмиэ ол үҥкүүнү тэҥҥэ үтүгүннэрэ, «үҥкүүлэттэрэ» турбуттар.
Ол үҥкүү хамсаныылара үүнээйини кытары ситимнээх уонна быйаҥы, олох үөскээһинин бэлиэтиир эбит. C. А. Зверев-Кыыл Уола 1949 сыллаахха, Саха АССР үтүөлээх артыыһа, устуоруйа билимин хандьыдаата М.Я. Жорницкаяҕа суруйбут суругар маннык диэн бэлиэтээбиттээх: «Ohyop» — диэн киһи төрүүрүн туһунан үҥкүү». Манна даҕатан эттэххэ, Кыыл Уола бэйэтэ ити Чыпчаххайдаах удаҕан төрөөн-үөскээн ааспыт сириттэн силистээх- мутуктаах киһи буолар. Бу туһунан кэпсээни Р. И. Бравина «Концепция жизни и смерти в культуре этноса» кинигэтигэр 184-185 сирэйгэ булан ааҕыаххытын сөп.
Сунтаар улууһун түгэх дэриэбинэтигэр интернакка олоробут. Интернат урукку таҥара дьиэтин, аҥаарыгар баар. Түүн тоҥон, ороммутун холбоон утуйабыт. Уолаттар хараҥаҕа киирэн, абааһы буолан, дьээбэлэнэ оонньуулларын, куттуулларын иһин, ааммытын улахан баҕайы маһынан иһиттэн олунар этибит. Арай биирдэ оһохпутугар хортуоска утэн сиэн баран, испинэн моһуогуран, киирэр-тахсар өлүү буолан, уум уйгууран, тахсан көрүдүөргэ сурунаал ааҕа олордум.
Хараҕым кырыытынан көрдөхпүнэ, ньээҥкэбит Нина Игнатьевна уолаттар хосторугар ааста. Тоҕо кини буолан баран, утуйбакка олорорбун мөхпөтөҕүн-эппэтэҕин дьиибэргиэх курдук гынан иһэммин, Нина Игнатьевна аҕыйах хонуктааҕыта бииргэ төрөөбүт быраатын ыарыылыы улуус киинигэр барбыта ээ дии санаатым. Этим тымныйа түстэ, түргэн үлүгэрдик хоспун буллум. Сарсыарда турбуппут, прачкабыт сууйан ыйаабыт таҥастара муостаҕа түһэн сыталлар. Аны уолаттар хосторо таһыттан эт эттиир маһынан баттатыллан хаалбыт. Эбиитин күнүс бу дьикти түгэнтэн уоскуйа быһыытыйан иһэн истибиппит, Нина Игнатьевнабыт суолга массыынаҕа оһоллонон, ыарахан туруктаах балыыһаҕа киирбит. Ол «ааны хатааччыбыт» кэлин аны кыргыттар хосторун аанын мас олуурун ылан буочукалаах ууга бырахпыт, эбиитин таҥас сууйар массыынаны тиэрэ аспыт этэ. Таҥас сууйааччы онно эмиэ биһигини, үксүн уолаттары, балыйара. Арай биирдэ каникул кэмигэр биир да оҕо суоҕар оннукка түбэһэн, биһигини балыйарын тохтоппута.
1953 сыллаахха Ньукулай Ыстапаанап-Холоордо, Быладьыымыр Токуев, Ньукулай Дьаакыбылап, Антонов уонна мин буолан 22Б тыраахтарынан Харыйалаах Ураҕастааҕар отууга хоно сылдьан күһүҥҥү паардааһын диэн буола хоруппуппут.
Мин Дьаакыбылаптыын оҕуһунан тыраахтарга бодобуостуур этибит. Оччотооҕуга тыраахтар арадьыйаатарын уута курдары тохто сылдьар буолара. Онон уһун буолаҕа баһыттан баһыгар тоһуйан, тыраахтарга уу кутан биэрэрбит. Ньукулай оччолорго көрдөөх-нардаах, сэһэннээх-ыаһахтаах, бэрт эйэҕэс-сайаҕас майгылаах эдэрчи киһи этэ.
Биһиги үлэ кэнниттэн күһүҥҥү ыас хараҥаҕа кулуһун уотун тула сытан чэйдиир кэммитигэр Ньукулайбыт арааһы бары сэһэргиирэ. Олортон биири ордук өйдөөн хаалбыппын.
1946 сыл диэкинэн олох-дьаһах саҥардыы холгумнаан, сир ийэ кытары үөрсүбүт курдук, от-бурдук өлгөмнүк үүнэр кэмнэрэ кэлбитэ.
Оччолорго Элгээйитээҕи МТС-тан саас, күһүн бурдук ыһыытын, хомуурун, буола хорутуутун саҕана холкуостарга тыраахтардар тахсан үлэлииллэрэ. Ньукулай идэтинэн хайа эрэ хотугу холкуоска сааскы ыһыыга үлэлии тахсыбыт. Оччолорго тырахтарыыстар түүннэри-күннэри солбуһан үлэлииллэрэ.
Холкуос сыллааҕы дьылҕата тыраахтар тахсан хайдах үлэлиириттэн тутулуктаах буолара. Буолаҕа бурдук үүннэҕинэ эрэ аһыыр астаналлар. Ол иһин холкуос тырахтарыыстарга туох наада буоларын хааччыйа сатыыра. Астарын-үөллэрин тиэнэллэригэр, саппаас чаастарын аҕалыналларыгар биирдии миинэр миҥэни уларсаллара. Ньукулайдаахха бэрт тэтиэнэх, тэһиинин холкутаттахха, сонно түһүнэн кэбиһэр соноҕос түбэспит.
Биирдэ Ньукулай сарсыарда, халлаан сана сырдыыта, симиэнэтэ бүтэн, били соноҕоһунан түспүт ыалыгар сынньана тахсан испит. Киһи уҥуохтаах тумулга түүн аттаах киһини (иччини) көрөллөрүн туһунан истэр эбит. Оччолорго Ньукулай эдэр. Бука, мэнигэ-тэнигэ тардан буолуо, ол тумулу ааһан иһэн дьээбэлэниэх санаата киирбит: «Абааһылаар, абааһылар! Бааргыт дуо? Бэркит эбит, сырсыаҕыҥ эрэ!» — дии-дии, атын сэлиинэн түһэрбит. Онуоха хараҕын кырыытынан көрбүтэ, өс хоту тумул иһиттэн кугас маҥаас аттаах киһи кулуннуу уурдаран иһэр эбит. Ньукулай, киһи эрэ буоллар, ону көрөөт, сүрэҕэ «парк» гына түспүт. Тэһиинин холкутатаат, соноҕоһун быһа кыпчыйан кэбиспит. Аллаах соноҕос барахсан, куһаҕаны сибикилээн да эбитэ буолуо, суол устун хаптайа-хаптайа түһүммүт. Өр-өтөр гыммакка пиэрмэ дьиэлэрэ көстөр сиригэр тибилиннэрэн кэлбиттэр. Ол кэмҥэ маҥаас аттаах киһи субу ситиэх курдук ойоҕолоон бурҕачытан кэлбит. Ньукулай «hyy!» диэт, ситэн кэлбит маҥаас аты илиитин таһынан кымньыытынан туос хоҥурууга сырбаппыт. Аттаах киһи чугурус гынан баран, кэннигэр хаалан барбыт.
Үһүйээн быһыытынан итинник түгэҥҥэ илин былдьаһар күрэскэ куоттарбыт киһи өлүөхтээх. Ньукулай арыый кэҥээн, ону санаан «Мин куоттуум!» диэн үөгүлээбит уонна тэлгэһэ сабыылаах аанын үрдүнэн көтүтэн киирбит. Уйуһуйан, кыыла туран өрө мөхсө сылдьар атын сэргэҕэ туомтуу тардаат, дьиэҕэ киирээри гыммыта — аана иһиттэн хатыылаах. «Ыал турара даҕаны чугаһаата», — дии санаан күүлэҕэ баар ороҥҥо сыта сатаабыт даҕаны, уйулҕата көтөн хараҕын дуостал симмэтэх. Ата, күн ойуор диэри хаһыҥырыы-хаһыҥырыы, сири табыйан өрө мөхсө турбут. Дьиэлээхтэр турбуттарын кэннэ, дьэ уоскуйбут.
«Онон миигин, ат бэрдэ буолан, абааһыга инники түһэртэрбэккэ тыыннаах сырыттаҕым. Эдэрдэр, сиргэ-дойдуга сылдьан мин курдук дьалаата суох, холуоннук быһыыламмат буолуҥ. Сир-дойду иччилээх буолар дииллэрэ кырдьык эбит. Мин курдук туолката суох ыҥыра сылдьыбат буолун», — диэн Ньукулай кэпсээнин түмүктээбитэ. Оруобуна ол кэмҥэ уолдьах курдук биир аттаах киһи туойан дьэрэлитэ-дьэрэлитэ, биһиги диэки сиэллэрэн дибдитэн иһэрэ иһиллибитэ… Биһиги, оччолорго оҕотук дьон, олох даҕаны куттанан, ылы-чып барбыппыт. Били, кэпсээбит аттаах абааһыта илэ бааччы иһэрин курдук санааммыт, Ньукулайбыт диэки сыҕарыҥнаспыппыт. Ону баара, бэйэбит киһибит буолан биэрбитэ. Ол саҕана Харыйалаахха биригэдьиирдиир Николай Алексеев Элгээҥҥэ дьиэтигэр баран иһэн, кулуһун уотун көрөн биһиэхэ тиийэн кэлбит.
Билигин ол кэмҥэ күө-дьаа буолан үөрэ-дьиксинэ кэпсэтэ сыппыт сэттэ киһиттэн соҕотох мин эрэ баарбын.
Петр СЕМЕНОВ, Күндэйэ, Сунтаар
Төрүт матырыйаал:
- Күлүк-2. Олоххо буолбут түбэлтэлэр : [хомуруунньук]. — / хомуйан оҥордо Н.В.Кычкин. — Дьокуускай : Ситим-медиа, 2021. — 92 с.
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Чыпчаххайдаах удаҕан уонна кини өлбүт кыыһа // Кыым.-2020.-Алтынньы 8 күнэ.-С.42.
- Выставку подготовила:
- Корнилова Р.В.,
- ведущий библиограф