Уус-Майа — Саха сирин улууһа. Улуус киинэ — Уус Майа. Нэһилиэнньэтэ — 10,6 тыһыынча киһи (2006 сыллаах ааҕыыннан), сирин иэнэ — 95,3 тыһыынча квадратнай килэмиэтир эбэтэр Саха сирин алта уон гыммыт биирэ.
Биирдэ биһиги Сэмэн Сысолятин диэн төрүт олохтоох киһини кытта олох ыкса күһүн уоппуска ыламмыт Уус Майда бөһүөлэгиттэн 45 килэмиэтирдээх сиргэ Ньамах оҕонньор өтөҕөр кустуу, балыктыы олорбуппут. Өтөх хаһаайына сааһыары сайын өлбүт этэ. Үс орон турар миэстэлээҕэ. Ортотугар тимир оһох турара. Биир сарсыарда кыттыгаһым өйүө ылына Уус Майдалаан хаалла. Күнүнэн эргиллиэх буолбута.
Эбиэт саҕана Кыһыл Маяктан субан сүөһү көрөр бостууктар сүөһүлэрин кыстыыр сиргэ үүрэн баран иһэн биһиэхэ таарыйдылар. Биир саастаах ыттарын Сысолятиҥҥа хаалларан бардылар.
Киэһэлик булчуттар улахан тыынан кэлэн, чэйдээн, сынньана түһэн аастылар. Баралларыгар өлөрбүт тайахтарын төбөтүн «сиэн» диэн хааллардылар. Ол төбөнү сүлэн, астаан, уот оттунан буһаран баран, отуубар киһим кэлэрин ыкса киэһэ буолуор диэри күүттүм да, кэлбэтэ. Онон собус-соҕотоҕун хонор киһи буоллум.
Утуйуом иннинэ ытым оҕотун дьиэҕэ киллэрэн баран, аан тимир тутааҕар суон өтүү быаны утахтыы баайан, бэрт модьу маһы кэтэрдэн, олуйа хатанан кэбистим. Саабын оронум баһыгар бэйэбиттэн чугас өйөннөрө ууран баран, утуйан хааллым. Арай утуйа сыттахпына, эмискэ ытым ырдьыгыныы-ырдьыгыныы үрэн баргыйда. «Бу ыт киһини сүгүн утуппакка үрдэҕэй», диэн мөҕүттэн эрдэхпинэ, арай ким эрэ ааммын тас өттүттэн сүр үлүгэрдик тардыалаан лиһигирэттэ. Мин соһуйан дуу, куттанан дуу: «Кимий?» диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Хоруй иһиллибэтэ, уу чуумпу. Арай ыт ырдьыгыныыр. Мин уоскуйан, саабын ылан, ойоҕоспор уурунан кэбистим. Чаһыбын көрбүтүм түүн ортото ааспыт этэ. Ол сытан, эмиэ утуйан хаалбыппын. Сарсыарда сэттэ чаас буолуута туран илимнэрбин көрө уонна таарыччы кус ыта улахан күөлгэ сылдьан баран төнүннүм. Эбиэт саҕана кыттыгаһым тиийэн кэллэ. Аһыы олорон соҕотоҕун төһө үчүгэйдик хонон турбуппун ыйыталаста. Онуоха бөлүүн түүн үөһүн саҕана туох эрэ кэлэн хатааһыннаах ааммын бэрт күүскэ тардыалаан лиһигирэппитин кэпсээтим. Киһим Ньамах оҕонньору кытта биир күһүн бултаһа сылдьыбыттааҕын сэһэргээтэ. Онно туох эрэ эмиэ бөлүүҥҥү курдук түүнүн хатыылаах ааннарын тардыалаан лиһигирэтэрэ эбитэ үһү. Мин Мааппа тэҥкэтигэр буолбут түбэлтэни өйдөөн кэлэн: «Баҕар, манна киһи өлүгэ көмүллүбэккэ сытара буолаарай?» диэн ыйыппыппар, кини биир түгэни кэпсээтэ.
Былыр, Гражданскай сэрии саҕана, бу сиргэ кыһыллар уонна үрүҥнэр ытыаласпыттара эбитэ үһү. Ытыалаһыыга өлбүт дьон ханна көмүллүбүттэрэ биллибэт. Онон, баҕар биир эмэ киһи өлүгэ биһиги улахан күөлбүт кутатыгар тимирбитэ эбэтэр ыт мунна баппат ыркыйыгар дьардьамата көмүллүбэккэ сытара буолуо. Оннук да буолуон сөп курдук. Итини сылгыһыт Охонооһой Дьячковскай Мааппа тэҥкэтигэр түбэспит түбэлтэтэ туоһулуур.
Семен ИСАКОВ. Дьокуускай.
Бу түбэлтэ эмиэ Уус Майда улууһугар буолбута. Сааһыары эдэр сылгылар «хабарҕаһыт» ыарыынан ыалдьыбыттарыгар, Эдьээн» отделениетын сылгыһыттара кэлэннэр миигин үрэх баһыгар сылгы сиригэр илдьэ тахсыбыттара. Ыҥыырдаах атынан айаннаабыппыт. Аргыстарым Арамаан Атласов, сааһыра барбыт кырдьаҕас сылгыһыт уонна Охонооһой Дьячковскай, эдэрчи киһи. Аара сир ортотугар Мааппа тэҥкэтигэр отууланан хоннубут.
Арамаан, мин Уус Майдаҕа саҥа кэлэн үлэлии сылдьарбын билэр буолан, бу дойду араас интэриэһинэй, дьикти түбэлтэлэрин хоно сытан кэпсээтэ. Манна былыр 1905 с. нуучча уонна дьоппуон сэриитэ буолбуттааҕа эбитэ үһү. Ол сэрии саҕана манна олохтоох эбэҥкилэр ыкса күһүн бултуу сылдьаннар хаһан даҕаны көрбөтөх кыылларын суолун хаарга көрбүттэр. Сарсыныгар саа-сэп булунан ол суолларын батыспыттар.
Бастакы саалаах киһилэрэ балай да инники баран испитэ эбитэ үһү. Ол эрээри арай киһилэрин өлөр хаһыытын эмискэ истибиттэр уонна сонно киниэхэ сүүрбүттэр. Хаһан даҕаны төрөөн баран көрбөтөх эриэн дьүһүннээх кыыл киһилэрин мээчик курдук үөһэ күөрэс гына быраҕаттыы-быраҕаттыы, баппаҕайынан охсуталыы, айаҕынан хадьырыйбахтаан ыла сылдьар үһү. Саалаах иккис булчут чугас сүүрэн киирбитин били эриэн кыыл көрүөх бэтэрээ өттүнэ самнары охсон түһэрбит. Ол икки ардыгар үһүс булчут Арамаан (бэйэтин балай да кыанар киһи) кыылы иккис булчуту кытта хадьыктаһа сырыттаҕына, үҥүүнэн хаҥас ойоҕоһугар түспүтүгэр налыс гынан хаалбыт. Ол киирсиигэ били эриэн кыыл биир киһилэрин тыына быстыар диэри ибили убахтаан кэбиспит. Иккис булчуту улаханнык бааһырпыт. Ол кыыл тириитэ Дьокуускайга E. Ярославскай мусуойугар чуучала буолан турар. Уус Майда эбэҥкилэрэ өлөрбүт эриэн кыыллара — баабыр эбит.
Урут, хоно оттуу сылдьан, киэһэ аайы абааһылааҕы кэпсиир киһи баара. Дьэ, биир күн, сайын бултуу барбыт дьон туһунан кэпсээтэ. Бу дьон үһүө буолан, сылгыларын миинэн Нуотара диэн сиргэ барбыттар. Бу дойдуга былыргы дьон олорон ааспыт өтөхтөрө элбэх. Булчуттар икки күн айаннаан, сирдэригэр тиийэллэр, эргэ өтөххө сиэри-туому тутуһан хонордуу оҥостоллор. Киэһэ маардаах сиргэ кыыл маныы киирэллэр уонна бэйэ-бэйэлэриттэн хастыы эмэ миэтэрэ тэйиччи үс аҥы бараллар. Ол курдук, саастаах булчут саамай түгэх сиргэ барар. Оннун булан, дьэ кэтэһэрдии олорор. Булка сылдьан, маныы олорон, табахтыа суохтааххын. Түүн буолар, туман түһэр, кумаар син мөлтүүр. Арай, кыыл ааһыахтаах сирин диэки тыас иһиллибит. “Дьэ, кэллэ”, — дии санаан оҕонньор саатын бэлэм тутан олорбут, били тыас туман быыһынан улам чугаһаан испит. Оҕонньор аны ыксаан барбыт, хайдах хайдаҕый, кыыла уун утары иһэргэ дылы. Дьэ, доҕоор, били кыыл диэбитэ отой да атын күтүр эбит! Сайыҥҥы сырдык түүн туманын быыһыттан улахан баҕайы эр киһи тахсан кэлбит! Били киһи чугаһаан кэлбит, оҕонньор өйдөөн көрбүтэ, отой да нуучча эбит. Таҥаһа кыһыҥҥылыы, барыта урукку эргэ танастаах — этэрбэстэрэ тирии, ыстаана соно дьиҥнээх былыргы саха таҥаһа, өссө саалаах эҥин эбит. Чугаһаан кэлээт, нууччалыы экспедиция дьонун көрдүҥ дуо диэн ыйыппыт. Оҕонньор соһуйбут, куттаммыт, хайа сах, бачча ыраах нуучча хайыы сылдьар диэн. Оҕонньор мух-мах барбыт, нэһиилэ нууччалаан- сахалаан манан ким даҕаны ааспатаҕа диэбит уонна ыйыппыт бу туох киһитэҕин диэн. Били нууччата тугу да саҥарбакка, уолаттар олорор сирдэрин диэки бара турбут, туман быыһыгар киирэн сүтэн хаалбыт. Оҕонньор бу кэннэ дьонугар тиийэр, тиийбитэ уолаттара эмиэ сирэй-харах буолан тураллар, эмиэ били нууччаны көрбүттэр. Дьэ, табыллыбатах дьон хайыахтарай, өтөхтөрүгэр тиийэн, былааннанан баран, сарсыныгар төттөрү дойдулууллар. Дэриэбинэҕэ тиийэн, тугу көрбүттэрин кэпсээбиттэр. Онуоха биир кырдьаҕас киһи дьиҥ чахчыны кэпсээбит: урут, гражданскай сэрии саҕана, ити сиринэн элбэх кыһыл этэрээтэ ааһар эбит, үрүҥнэр билбэтиннэр диэн экспедиция буолан кубулуммуттар. Ити курдук, кыһын муус турбутун кэннэ, ити сиринэн айаннаан испит кыһыллар алааска олорор ыалга тохтоон ыалдьыбыт, сатаан хаампат биир киһилэрин хааллараллар, саас төннөн иһэн ылыах буолбуттар. Били ыал дьаданы, бэйэлэрэ да нэһиилэ олорор дьон эбит. Ол курдук, хас да күн буолан баран, ыарыһах нууччаны ыал аҕата салааскаҕа сытыараат, тэйиччи соҕус, хайа быыһыгар илдьэн хаалларан кэбиспит. Ол курдук ыарыһах нуучча онно хаалбыт, сураҕа, хаалларыма диэн наһаа көрдөспүт үһү, онно тоҥон олбүт. Биирдэ эмэ ити сирдэринэн илэ хаамар уонна көрүстэҕинэ наар экспедициятын ыйытаахтыыр эбит.
Бу тубэлтэ 90-сылларга Уус Майда сиригэр буолбута. Күһүн аайы аҕам икки таайдарбыныын оттуур сирбитигэр кустуу киирэллэрэ. Ол сыл эмиэ, үгэстэринэн, кустуу сылдьыбыттар.
Киэһэ аҕам уонна биир таайым дурдаларыгар киирбиттэр. Иккис таайым үүтээҥҥэ утуйа хаалбыт. Сарсыныгар аҕам аах үүтээннэригэр кэлбиттэрэ киһилэрэ, титирэстии-титирэстии, биир сири көрөн баран олорор үһү. Туох буолбутун токкоолоһо сатаабыттар да, таайым биир да тылы саҥарбатах. Күнүску аһылык кэннэ киһилэрэ дьэ нэһиилэ кэпсээбит. Арай дьоно барбыттарын кэннэ таайым утуйардыы оҥостон сыппыт. Саҥардыы утуйуох курдук буолан эрдэҕинэ, үүтээннэ сыста турар ампаартан кып-кыра киһи тахсан кэлбит уонна атаҕыттан сос да сос буолбут. Таайым илиитэ-атаҕа баайыллан хаалбыт, кыайан хамсыыр кыаҕа суох үһү. Кып-кыра киһи, балачча өр соспохтоон баран, сүтэн хаалбыт. «Ол кыра киһиттэн сүрдээҕин куттанным», диэн эппит. Онуоха дьоно: «Apaaha, иччи суолун мэһэйдээбитин буолуо», диэн тойоннообуттар.
Иккис күнүгэр бары үүтээҥҥэ хоммуттар. Ол түүн били таайым эрдэтээҕи күн сыппыт сиринэн үүтээннэрэ сууллан хаалбыт. Ону көрөн, аҕам аах: «Сирбит иччитэ миэстэбин уларыт диэн сэрэтэ сатаабытын өйдөөбөтөххүн”, диэн быһаарбыттар.
Кырдык, ол түүн таайым урукку миэстэтигэр утуйбута буоллар, алдьархай тахсыа эбит.
С. Слепцов кэпсээниттэн.
Саҥа тиийэн үлэлии сырыттахпына, сопхуос сылгыһыттара кыстык саҕана элбэх сылгы охтубутун кэпсээтилэр. Туохтан өлбүттэригэр бэтэринээр быһаарыыта, аак оҥоһуллуохтааҕын эттилэр. Сылгылар өлүктэрин эттээн, туохтан өлбүттэрин быһааран биэрэрбэр көрдөстүлэр.
Саас кус саҕана этэ. Айаммыт тухары күнүһүн хас күөл ахсын түөртүү-биэстии сылгы өлүгүн эттээн туох ыарыыттан өлбүттэригэр аак суруйан иһэбин. Киэһэтин хонукпутугар күөллэргэ тарҕаһан кустуубут. Биир хонукпутун Уус Майда — Амма суолугар туппут мончуордар сабыс-саҥа дьиэлэригэр хоннубут. Манна Бүөккэ оҕонньор соҕотоҕун сааһыы олороро.
Сарсыныгар кини биһигини кытта барыста. Хатырыкка Бааска Ефимов диэн үөлээннээҕэ сааһыы олорор эбит. «Киниэхэ сааһыы барсабын», — диэтэ.
Биһиги күнү быһа күөл ахсын өлбүт сылгылары анаалыстаан, а айаннаан киэһэлик Хатырыкка тиийдибит. Манна былыр холкуос сүөһүтүн кыстык пиэрмэтэ баара үһү. Бэрт улахан туруору хотонноох, биир охсуу олорор дьиэлээх. Бааска оҕонньор тахсан биһигини көрүстэ. Ындыыларбытын түһэртээт, дьиэҕэ киирдибит. Көрдөхпүнэ, аан хаҥас өттүгэр үчүгэй баҕайы оҥоһуулаах тапчаан (мас) орон эркиҥҥэ сыһыары анньыллыбыт. Тапчаан турар сириттэн отой чугас, оһох таһыгар дүлүҥҥэ тэлгэммит хаптаһыннарга тоҕо эрэ утуйар орон оҥоһуллубут. Утуйар тапчаан баарын үрдүнэн оҕонньор тоҕо орон оҥостубутун дьиибэргии санаатым.
Биһиги кэннибититтэн Бүөккэ оҕонньор дьиэҕэ киирэн, кураанах тапчааны көрөөт: «Бу тапчааҥҥа, хата мин утуйууһубун», диэбитигэр, Бааската: «Кэбис, Бүөккээ, ити тапчааҥҥа «хаһаайка» утутуо суоҕа», диэтэ.
Киэһэтин утуйуу буолла. Биһиги үһүө буолан иһирдьээҥҥи хоско орон оҥостон сыттыбыт. Бүөккэ оҕонньор, били, мас тапчааҥҥа утуйар таҥаһын киллэрэн, оҥостон сытынан кэбистэ. Санардыы сытан нухарыйан иһэн, оҕонньорбут өлөр хаһыытын хаһыытаабытыгар уһуктан кэллибит. «Оҕонньор, туох буоллун? Утуй!» — диэн буолла да, чүмэчини уматарбытыгар көрдөһөр. Бааска туран, чумэчи уматта уонна оҕонньортон туох буолбутун ыйытта. Онно Буөккэтэ: «Үрүҥ ырбаахылаах эдэр дьахтар киирэн атахпыттан состо уонна ороммун босхолоо диэтэ», — диэтэ. «Чэ, оҕонньор, утуй. Ол-бу буолума», — диэн баран, Бааска чүмэчитин уотун үрэн кэбистэ. Налыйан, саҥардыы нуктаан иһэн эмиэ Бүөккэбит хаһыытыттан уһугуннубут. Били эдэр дьахтара эмиэ атаҕыттан соспут. Оҕонньорбут бүгүн утутуо суоҕун билэммит бэйэбит аттыбытыгар көһөрдүбүт. Онон түүн оҕонньорбут моһуоҕурбакка утуйда.
Сарсыарда чэйдии олорон бөлүүҥҥү түбэлтэни кэпсэттибит уонна манна сааһыы олорор кырдьаҕас билэрэ буолуо диэн, Бааска оҕонньортон ыйыттыбыт. Онно кини манныгы кэпсээтэ.
Бу сиргэ кини сааһыы, кустуу кэлбит. Уруккуттан билэр уонна үлэлээбит, олорбут сирэ эбит. Кэлээт, ити тапчааҥҥа Бүөккэ оҕонньор курдук орон оҥостон утуйан эрдэҕинэ, маҥан ырбаахылаах уруккуттан билэр эдэр дьахтара сүгүн сытыарбатах. Ол иһин oһoх аттыгар орон оҥостон сытар буолбут.
Бу урут холкуос пиэрмэтэ эбитэ үһү. Оччолорго Бааска сүөсүһүтүнэн үлэлээбит. Ол олордохторуна биир эдэркээн ыанньыксыт дьахтар улаханнык ыалдьан, наһаа эрэйдэнэн, муҥу-сору көрөн бу тапчааҥҥа сытан тыына быстаахтаабыта эбитэ үһү.
Ол күн биһиги Уус Майда диэки айанныы турдубут. Оттон икки оҕонньорбут кустуу хаалбыттара. Күһүнүгэр Бүөккэ оҕонньор өлбүтүн истибиппит.
Атын улуустар кутталлаах кэпсээннэрин
Төрүт матырыйаал:
- Ааны тардыалыыр / Семен Исаков // Кыым. — 2023. – Сэтинньи 9 күнэ. — С. 34.
- Сэрэппит / С.Слепцов // Кыым. — 2024. – Ыам ыйын 2 күнэ. — С. 34.
- Өссө былыр буолбут эбит // Кыым.-2023.-Сэтинньи 9 күнэ.-С.34.
- Тапчаан // Кыым.-2023.-Сэтинньи 9 күнэ.-С.34.
- Борук-сорук : Түбэлтэтэ кэпсэтиэх-2 : абааһы кинигэтэ : «КУО» сурунаалтан хомуурунньук / бэлэмнээтэ Елена Иванова. — Дьокуускай : Удьуор, 2016. — 274 с.
- Выставку подготовила:
- Корнилова Р.В.,
- ведущий библиограф