Семен Андреевич Новгородов (13.02.1892—1924) — Сахалартан бастакы учуонай-лингвист, саха тылынан тахсыбыт бастакы учуобунньуктар ааптардара, тѳрѳѳбүт сахатын тылын чинчийиигэ, сайыннарыыга олоҕун анаабыт уопсастыбаннай диэйэтэл, уhулуччулаах сырдатааччы. 1913 сыл ахсынньытыгар Семен Новгородов Петербург университетын Илиҥҥи факультетыгар үөрэнэн бүтүн Россиятааҕы народнай учууталлар съезтэригэр кыттыбыта, онно оҕолор төрөөбүт тылларыгар үөрэтии наадатын туһунан дакылаат оҥорбута. 1917 с. Саха буквара түөрт тыһыынча экземплярынан тахсыбыта уонна оскуолаларга төрөөбүт тылынан үөрэтиини саҕалаабыта.
НОВГОРОДОВ АЛПААБЫТА
ОБ ОБЪЯВЛЕНИИ ДНЯ РОДНОГО ЯЗЫКА И ПИСЬМЕННОСТИ
ПРЕЗИДЕНТ РЕСПУБЛИКИ САХА (ЯКУТИЯ)
УКАЗ
от 09 февраля 1996 года N 1294
ОБ ОБЪЯВЛЕНИИ ДНЯ РОДНОГО ЯЗЫКА И ПИСЬМЕННОСТИ
1917 сыллаахха Семен Андреевич Новгородов латинскай алфавикка олоҕуран, сахалыы маассабай алфавиты оҥорбута. «Сахалыы сурук-бичик» диэн кинигэни гаһаарбыта.
1922 с. «Бастааҥҥытааҕы Сурук- бичик»диэн иккис букубаар бэчээттэнэн тахсар. Ол сыл саха букубаара Саха оскуолаларыгар тар5аммыта.
1923 сыллаахха Петроградка бэлэмнэммитэ, оччолорго өссө биир букварь «Сурук- бичик» уонна «О5о аа5ар кинигэтэ» бэчээттэммитэ. Бу букварь атыттартан быдан ордук этэ уонна биэс чаастан турара: уус- уран литература, история, география, медицина уонна фольклор.
Кинигэҕэ Саха бастакы учуонай- лингвиһэ, Саха суругун-бичигин тарҕатааччы, общественнай деятель С. А. Новгородов ыстатыйалара уонна бэлиэтээһиннэрэ, фольклорнай суруйуулара, суруктара киирдилэр.
С. А. Новгородов төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах дакылааттар, этиилэр, ыстатыйалар, рецензиялар, фольклорнай уонна литературнай айымньылар суруйуулара, суруктар уо. д. түмүллэн киирдилэр. Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.
Айымньы дьиҥнээх чахчыга уонна уус- уран айымньыга олоҕурар. Матырыйаал араас кэмҥэ бэчээттэммит ыстатыйаларга олоҕуран архыып матырыйаалларыгар тирэҕирэн түмүллэн бэчээттэннэ.
Кинигэ Саха интеллигенциятын биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, саха суругун сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит Саха интеллигенциятын төрүттээччитэ С. А. Новгородов олоҕун уонна үлэтин туһунан түмүллэн таҕыста.
Сахалыы тылынан бэчээттэммит маҥнайгы кинигэ. Нуучча албаапытынан олоҕуран суруллубута.
Кинигэ аан бастаан нуучча тылыгар академик О. Н. Бетлингк Саха тылын научнай чинчийии саҕаламмытын көрдөрөр. О.Н.Бетлинг Саха тылын атын түүр уонна монгол тылларыгар тэҥнээн суруйуута сиһилии ойууланар. XIIII-XIIII үйэ айанньыттарын матырыйаалларынан оҥоһуллубут тылдьыт — А. Ф. Миддендорф, Н. Витзен уо.Д. А., ону тэҥэ А. Я. Уваровскай.
Саха уус- уран литературатын бастакы пааматынньыга — «Ахтыы» А. Я. Уваровскай — 1848 с. 19- с үйэ бастакы аҥаарыгар Саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын, саха ураты омугун быһыытынан сиһилии арыллыбыттара. Автор Саха норуотун айылҕаттан талаанын уонна дьоҕурун сөҕө- махтайа кэпсиир.
Түүр омуктар тылларын билэр үрдүк үөрэхтээх Н. Буоппа (Поппе) диэн киһи суруйбут кырамаатыкатыгар олохтоон суруллубута, уонна Бэкээрискэй Буоппа көрөн көннөрбүттэринэн бэчээттэммитэ.
Түүр омуктар тылларын билэр үрдүк үөрэхтээх Н. Буоппа (Поппе) диэн киһи суруйбут кырамаатыкатыгар олохтоон суруллубута, уонна Бэкээрискэй Буоппа көрөн көннөрбүттэринэн бэчээттэммитэ.
Улахан дьон үөрэнэр буукубаардара
1920 — с. сыллар саҥаларыгар диэри-кириллицаҕа олоҕуран сурук- бичик;
1917-1929 сс.латинскай алпаабыкка олоҕурбут Новгородов суруга;
1929-1939 сс. латинскай алпаабыт;
1939 сылтан кириллицаҕа олоҕуран сурук- бичик.
Билиҥҥи Саха алфавита 40 буукубалаах, олортон 33 бэлиэтэ нуучча алфавитын буукубатын билэллэр, онтон атыттара 7 буукуба Саха тылын ураты дорҕооннорун бэлиэтииргэ эбии киллэриллибиттэр.
Пекарскай тылдьыта историко-культурологическай пааматынньык.
«Словарь якутского языка» Э. К. Пекарского как массивный информационный ресурс, лексикографический и исторический памятник не раз становился объектом многих междисциплинарных исследований. В историко-культурологическом плане словарь отображает языковую картину мира, выявляет исторические особенности временного периода. Более того, четко определяется и выделяется присущее двуязычному энциклопедическому словарю диалектическое единство объективного и субъективного.
Алтан Сарын — саха маҥнайгы интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэлэ, төрөөбүт сылбыт сайдар суолларыгар ураты көрүүлээх бастакы тыл үөрэхтээхтэриттэн биирдэстэрэ. Хомуурунньукка кини уустук дьылҕатын туһунан ахтыылар, архыыа матырыйааллара, тылга сыһыаннаах дириҥ ис хоһоонноох ыстатыйалара киирдилэр.
В монографии впервые применено тематическое исследование лексики якутского языка в сравнительно-историческом плане. Это позволило автору высказать целый ряд новых выводов о природе прародины предков якутов, о происхождении отраслей хозяйства и религии, а также о государственном устройстве жизни древних якутов. Автор выделил ряд групп возможных якутизмов в монгольских языках. В монографии приведены сотни оригинальных этимологий якутских слов.
Бу үөрэнэр кинигэ үнүбэрсиэт сахалыы тыллаах устудьуона оскуолаҕа ылбыт билиитигэр тирэҕирэн, ийэ тыл билиҥҥи туругун туһунан сырдатар. манна олох араас эйгэтигэр: математикаҕа, биологияҕа, географияҕа, медицинаҕа, прессаҕа, педагогикаҕа, политикаҕа, промышленностка, спортка, тыл үөрэҕэр, психологияҕа, химияҕа, экономикаҕа сыһыаннаах барыта 2020 тиэрмин суолталаах тыл нууччалыы-сахалыы тылбааһа хомуллан киирдэ
В книге представлена радиопередача автора книги о культуре якутского языка «Биһирэм тыл», выходящая в эфир с 18 октября 1992 г.
В книге якутского писателя, заслуженного работника культуры РС (Я), лауреата Государственной премии им. П. А. Ойунского С. А. Попова-Сэмэн Тумата рассматриваются вопросы якутской литературы.