История кэрэһитэ Исидор Барахов
Исидор Никифорович Барахов 125 сыллааҕы үбүлүөйүгэр аналлаах быыстапка
Исидор Никифорович Барахов (Иванов) (1898-1938) —
Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ,
XIX үйэ саҕаланыытыгар биллибит судаарыстыбаннай
уонна партийнай диэйэтэл.
Олоҕо уонна айар үлэтэ
Төрдө-ууһа
1898 сыллаахха урукку ааҕыынан тохсунньу 31, аныгынан олунньу 13 күнүгэр Үөhээ Бүлүү улууhун Харбалаҕар сүөhү иитиитинэн дьарыктанар сэниэ ыалга төрөөбүт. Аҕата Бараах уола Ньалбаахаан Микииппэр (Иванов Никифор Иванович) — дьаданы уола, бэйэтин хара күүhүнэн уонна үлэтинэн байбыт-тайбыт киhи. Саха биллиилээх устуоруга Е.Е. Алексеев суруйарынан байарыгар үс суолу тутуспут — хаарты, сир оҥорон бурдук үүннэрии уонна сүөhү иитиитэ. Ийэтэ Өлөөнө Өргүөт нэhилиэгин Арбаҕастаах аҕтын ууhуттан төрүттээҕэ. Бу ыал оҕо үөhөлүүлээх буолан, Исидор төрөөбүтүгэр оччотооҕу сиэринэн абааhыттан куоттаран үс сыл ийэтин аймахтарыгар Баhылай Наҕабыыhыннаахха (Чэччэйдээххэ) Өргүөккэ үс сыл ииттэрбиттэрэ. Онтон ыалга иккис уол Дьуона төрөөбүтэ, оҕолоругар ханыы гынаары элбэх оҕолоох аймахтарыттан өссө биир уолу Анньыыhыны ииттэ ылбыттара.
Куорамыкыга Монастырев учууталга аан бастаан үөрэммитэ. Бу үөрэнэр сылларыгар убайынаан Аньыыhынныын атыыhыт Дьөгүөр (Георгий) Батаакапка олорбуттара. Батаакаптар кыыстара Мусялыын, уоллара Серафимныын улааппыттара.
12 саастаах Исидор 1910 с. Бүлүү куорат начальнай училищетыгар киирбитэ. Училище 1913 сыллаахха үрдүкү училище стаатуhун ылбыт. 1914 с. бүтэрбитэ. Бу сылларга а5ата уруккуттан билсэр атыыhыта Николай Расторгуев дьиэтигэр олорбута. Исидоры кытта оччо5о Степан Аржаков, Степан Гоголев, Николай Бубякин, Дора Жиркова, Муся Потапова, Дмитрий Очуров, Георгий Павлов, Г. А. Шадрин, А. П. Егоров, Степан Иванов о.д.а. үөрэммиттэрэ. Училище дириэктэринэн Попов Иван Васильевич, оттон 1912 сыллаахтан математика уонна физика учууталынан А.Е. Кулаковскай (Өксөкүлээх) үлэлээбитэ. П.Х. Староватов, эдэркээн Марк Жирков учууталлыыллара. 1912 с. кылгас кэмҥэ нуучча тылын Сэмэн Новгородов үөрэтэ сылдьыбыта.
1914 с. ахсынньытыгар үөрэ5ин бүтэрэн баран Расторгуевка үлэлээбит. Бу сылдьан тохсунньуга Дьокуускайдаа5ы учууталлары бэлэмниир сэминээрийэ дириэктэригэр үөрэххэ киирэр туhунан көрдөhүү түhэрбит. Күhүн Үөhээ Бүлүү быраабатыгар дьыаланы устааччынан үлэлээбит, онтон сыылынай Т.П. Алфер сүбэтинэн земскэй сэтээтэл Г.Ф. Корякиҥҥа суруксутунан киирбит. Бу киhи дьиэтигэр олорбут, онтон кинини кытта 1915 с. күhүн Дьокуускайга барсыбыт уонна семинариятыгар киирбит.
Сэминээрийэ5э Аммосов Максимныын, Аржаков Степанныын уо д.а. кытта, барыта 17 буолан киирбиттэрэ. Биир сыл а5а Платон Слепцов (Ойуунускай) үөрэнэрэ. Үөрэнэ сылдьан литератуура куруhуогар сылдьар, кэлин салайар эбит, 1917 сыл санатыгар С. Аржаковтуун Бүлүү землячествотын түмсүүтүн тэрийбиттэрэ биллэр. Оттон «Е. М. Ярославскай революционнай куруhуогар дьарыктаммыта» диэн этии билинни кэмҥэ саарбахтанар. Исидор кэлин бэйэтэ суруйбутунан «1917 сыл олунньуга дылы политическай боппуруостарга биhиктээх кыhыл о5о» эбит. Баартыйа дөкүмүөннэригэр Барахов бассабыык баартыйа чилиэнинэн 1917 сыл бала5ан ыйыттан буолбута туоhуланар.
Уустук кэм кэлэн Бараховтаах сэминээрийэни бүтэрэр сылларыгар үөрэхтэрэ быста-быста сал5аммыта. Үс сыллаах үөрэхтэрин 1918 с. муус устарга түмүктээбиттэрэ. Бу сыл биллэрин курдук Арассыыйа5а Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, саҥа былаас дойдуга кимиилээхтик хааман испитэ (триумфальное шествие — Ленин быhаарыыта). Саха сирэ саҥа былааhы билиммэтэ5э. Онон уларытыы күүрээнигэр киирбит эдэр дьон Бараховтаах бастаанньа5а бэлэмнэнэн барбыттара, кистэлэҥ хаhыаты таhаараллара, сэп-сэбиргэл хомуйаллара.
- Книги, которые вы можете одолжить в ближайшей к вам библиотеке, относящейся к нашей системе, помечены кнопкой «Заказать в библиотеке».
- Книги, которые можно прочитать в электронной библиотеке Национальной библиотеки Республики Саха (Якутия), нажав на кнопку «Читать в ЭБ НБ». Чтобы получить доступ к книгам обратитесь к персональному библиотекарю по тел. 21-75-77 или по эл. почте: 3d@cbsykt.ru.
Тылга сыhыаннаах үлэтэ
1920-с сыллардаахха саха алпаабытын, суругун сокуонун чуолкайдааhыҥҥа, саха тылын үөрэтиигэ, сайыннарыыга,үрдүк таhымҥа таhаарыыга, киниэхэ государственнай тыл анал туругун иҥэриини ситиhиигэ боччумнаах кылааты киллэрбитэ.
Холобур, биир «Сахатытыы уонна нуучча тыла» диэн ыстатыйатыгар маннык салаалар бааллар:
- Сэбиэскэй государcтвенность уонна тыл
- Бу туhунан РКП XII сийиэhэ туох диэбитэй?
- Сахатытыы — бу партия сийиэстэрэ олоххо дьиҥнээхтик киириилэрэ.
- Ленин бу боппуруоска туох диэн үөрэппитэй?
- Сахалыы суругу-бичиги сайыннарыы наада дуо?
- Нуучча тылын оруола уонна миэстэтэ
- Сахатытыы наадалаах.
Оттон «Тыллар тэҥ бырааптаах буолуулара» диэн ыстатыйа5а Исидор Никифорович тыллар бырааптарын, сахатытыы туhунан сиhилии суруйар, сахатытыы — нуучча тылын үтүрүйүү буолбата5ын бэлиэтиир.
1926 с. Алампаны уонна Күндэни кытта Азербайджаан киин куоратыгар Бакууга буолбут Бүтүн Сойуустаа5ы Туур I сийиэhигэр кыттыбыта. Манна анаан «Саха алпаабытын туhунан» диэн тезистэри суруйбута.
Экономикаҕа сыhыаннаах үлэтэ
1923 с. оҥорбут дакылаатыгар тыа хаhаайыстыбатын өрө көтө5үү, кустарнай уонна ремесленнэй производствоны сайыннарыы, кыhыл көмүhү уонна күндү таастары хостооhун туhунан, Саха сирин бордууксуйатын оҥорон таhаарыыны улаатыннарыыга хаhаайыстыбаннай бэлиитикэ сүрүн хайысхаларын быhаарбыта.
«Саха өрөспүүбүлүкэтин промышленноhа, суола-ииhэ уонна инникитэ» диэн ыстатыйатыгар сиртэн хостонор баайдары суолу-ииhи тупсардахха толору көдьүүстээхтик туhаныахха сөп диэбитэ. Иркутскайтан Уус-Кукка диэри тимир суол салаатын, Дьокуускайтан Амуурдаа5ы тимир суол Рухолово (Большой Невер) станциятыгар диэри массыына суолун бырайыактааhын уонна тутуу, Дьокуускай — Охуоскай суолун чөлүгэр түhэрии, Өлүөхүмэ өрүhү күрбэ таастартан босхолоон онон Могоча тимир суол станциятыгар тахсар туhунан боппуруостары туруорбута. 1923 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр Үлэ уонна Обруона Сэбиэтигэр ыыппыт суругар Өлүөнэ өрүс пароходствотын тэрийиини туруорсубута.
Бэлиитикэ
1921 сыллаахха хомуньуус баартыйа X сийиэhигэр Саха сириттэн куоластыыр бырааптаах со5отох дэлэгээт быhыытынан кыттыбыта (иккис дэлэгээт Былатыан Ойуунускай совещательнай куоластаах этэ). Бу сийиэс Москуба5а Кириэмилгэ кулун тутарга буолбута. Киин хонтуруоллуур хамыыhыйа дакылаатын, профсоюзтар үлэлэрин, разверстканы продналогунан уларытыыны, омуктар ыккардыларынаа5ы сыhыаны, баартыйа сомо5о буолуутун, анархо-синдикалисткай укулуон туhунан боппуруостары дьүүллээбитэ.
Бу сийиэскэ Владимир Ленин кыттыбыта. 1921-1924 сс. партия губбюротун секретарынан, САССР Совнаркомун председателинэн улэлээбитэ, партия X, XII, XV сийиэстэрин дэлэгээтэ, ССРС уонна Саха сирин Киин ситэриилээх кэмитиэттэрин чилиэнэ этэ. 1926-1928 сс. партия Саха сиринээ5и баартыйа тэрилтэтин салайбыта.
1928-1933 сс. Кыhыл профессура Институтугар уерэммитэ. Ону ситиhиилээхтик бутэрэн баран Киин кэмитиэт аппараатыгар тыа хаhаайыстыбатын салаатыгар Илин Сибиир уонна Уhук Илин сиэктэрин сэбиэдиссэйинэн улэлээбитэ.
Репрессия
1938 с. олунньу 3 күнүгэр дьэндьийэргэ уонна хаайарга НКВД-лар ордер ылбыттара. Архыыпка баар дьыала5а ол кэнниттэн 146 хонук иhигэр туох буолбута биллибэт. Бу тухары НКВД хаайыытыгар сытан «буруйун» билиммэтэх буолан доппуруос боротокуола суох диэн Е. Алексеев суруйар. Доппуруос боротокуола бэс ыйын 29 күнүттэн са5аланар. 1938 с. бала5ан ыйын 15 күнүгэр диверсийэ5э, национализмҥа, үспүйүөннээhиҥҥэ, куор5аллааhыҥҥа буруйдаан ССРС оhуобай боломуочуйалаах үрдүкү байыаннай суута ытарга уурбута. Ол күн суут бириигибэрэ олоххо киирдэ диэн Барахов дьыалатыгар тигиллэн сылдьар, ол аата 40 саастаа5ар ытыллыбыта.
1956 с. алтынньы 31 күнүгэр толору реабилитацияламмыта.
Аатын үйэтитии
- — Сэбиэскэй саҕана Үөһээ Бүлүү улууһун бөдөҥ сопхуоһа кини аатын сүгэр этэ.
- — М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет кини аатынан, ФЭИ бастыҥ студеннарыгар, стипендия олохтообут.
Использованная литература:
Все книги предоставлены из фонда Централизованной библиотечной системы и ЭБ НБ.
Самостоятельная регистрация на сайте Национальной библиотеки РС (Я): https://e.nlrs.ru/register
Консультации по услугам библиотеки можно получить по номеру 8 (4112) 21-75-77 или по эл.почте: 3d@cbsykt.ru
Ссылки на источники использованных материалов:
Үөһээ Бүлүүтээҕи И.Н. Барахов аатынан орто осткуола хаартыската
Централизованная библиотечная система ГО «Город Якутск» — это 18 библиотек-филиалов. На сайте cbsykt.ru вы можете узнать новости из мира библиотек, стать участником акций, мероприятий, а также воспользоваться электронными услугами!
© МБУ «Централизованная Библиотечная Система» ГО «город Якутск», 2023