ТОҔУС КЭРЭХСЭБИЛЛЭЭХ САХАЛЫЫ КИНИГЭЛЭР
Киhи аймах көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, үйэттэн үйэҕэ муспут бараммат баайа, уостубат кылаата барыта кинигэҕэ киирэр. Айымньы буолар үтүөҕэ — кэрэҕэ үөрэтээччи, киьи дууhатын байытааччы, өркөн — өйү саҕааччы.
Саха Сирин бастакы Президенэ М.Е. Николаев 1996 сыл олунньу 9 күнүнээҕи 1294 №-дээх «Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн биллэрии туһунан» Ыйааҕыгар олоҕуран, С.А. Новгородов төрөөбүт күнэ – олунньу 13 күнэ – Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн биллэриллибитэ. Бу күн Саха Сирин төрүт олохтоохторун төрөөбүт тылларын сайыннарыыга, бастакы саха суругун-бичигин олохтообут саха лингвист-учуонайа, бастакы саха үөрэҕин кинигэлэрин таһаарааччы Семен Андреевич Новгородов сырдык кэриэһин үйэтитэр, аатын ытыктатар соруктаах.
Николай Якутскай «Төлкө»
Айымньы киэҥ кэми, буолан ааспыт араас событиелары хабан көрдөрөр, оччотооҕу саха дьонун олоҕун-дьаһаҕын, дьылҕатын сиһилии көрдөрөр историческай хабааннаах роман буолар. Николай Якутскай норуот сэһэннэрин, үһүйээннэрин тоҕоостоохтук туһанар.
Василий Яковлев-Далан «Дьикти саас»
Хайа баҕарар эдэр киһиэхэ оскуола кэминээҕи саастара инники олоҕун түстүүр, кэскиллээх идэтин баһылыырыгар олук уурар олус интэриэһинэй уонна эппиэтинэстээх кэмэ. Эдэркээн киһи өйө-санаата уларыйарын, олоххо бэйэтин суолун көрдөөн булар дьулуурун туһунан этэр-кэпсиир уонна кыһалҕаларын өйдүүр роман бу буолар.
Кулаковскай Алексей Елисеевич «Ойуун түүлэ»
Бу айымньы бэйиэт төрөөбүт норуотун дьылҕатын уонна аныгы аан дойду кыһалҕаларын туһунан дириҥ толкуйун өтө көрөн ойуулуур. Кини биһигини кэлэр олоххо буолуохтаах сүнкэн уларыйыыларын көрдөрбутэ, сэрии кутталыттан сэрэтэрэ.
1917 сыллаахха Семен Андреевич Новгородов латинскай алфавикка олоҕуран, сахалыы маассабай алфавиты оҥорбута. «Сахалыы сурук-бичик» диэн кинигэни таһаарбыта. Онтон С.А. Новгородов салалтатынан суруллубут «Бастааҥҥы сурук-бичик» 1923 с. «Сурук-бичик», «Ааҕар кинигэ» тахсыбыттара. Саха республикатын правительствота 1924 с. Новгородов алфавитын официальнай алфавит быһыытынан билиммитэ.
Букварь уонна саҥа алфавит көмөтүнэн оскуолаҕа оҕолору төрөөбүт тылынан уөрэтэр кыах баар буолбута, сахалыы сурук-бичик түргэнник тарҕанан барбыта.
Тимофей Сметанин «Лоокуут уонна Ньургуһун»
Норуот номоҕор олоҕуран суруллубут драма. Икки ыал олоҕо көстөр. Биирдэрэ сэниэ, баай да диэххэ сөп. Биирдэрэ дьадаҥылар. Бу ыал оҕолоро баай кыыһа Ньургуһун, дьадаҥы ыал оҕото Лоокуут бииргэ улааппыттара. Бэйэ бэйэлэрин таптаһаллар. Ньургуһун аҕата кыыһын баай ыал уолугар кэргэн биэрэргэ быһаарынар.
Василий Васильевич Никифоров – Күлүмнүүр «Манчаары»
Пьесаҕа суруйааччы саха дьонун дууһата, санаата-өйдөбүлэ сайдыы араас кэрдииһигэр турарын көрдөрөр. Манчаары оҕо сааһыгар амарах сүрэхтээҕэ, көнөтө-көссүөтэ көстөр. Тулаайах хаалан баран Манчаары баай абаҕата Чоочоттон атаҕастанан уонна кыра дьадаҥы, хамначчыт дьон дьиикэй батталтан сору-муҥу көрөллөрүн аһынан, онтон абаккаран иэстэһэр санааҕа турунар.
Софрон Данилов «Сурэх тэбэрин тухары»
Арамаан сүрүн геройа учуутал Сергей Аласов 40-чалаах кэргэнэ суох киһи. Кини маҥнайгы тапталын төрөөбүт-үөскээбит Арыылааҕар үлэлии кэлэн, көрсөн, атын киһиэхэ кэргэн тахсан олорорун билэр. Ромаҥҥа оскуола эрдэҕинээҕи ыраас маҥнайгы тапталтан саҕалаан, бүтүн норуот кыһалҕатыгар, дьылҕатыгар тиийэ сыһыаннаах проблемалар таарыллаллар.
Тыл — киһи айбыт биир эриэккэс көстүүтэ. Киһи төрөөбүт тылын төһө дириҥник билэр да, соччонон кинини ытыктыыр. Хомо5ой тыл, үтүе үгэс, мындыр ѳй барыта араас уус-уран айымньыларга түмүллэр. Саха омук тыла баай, кэрэ, байа — барҕара турар, сайдар үүнэр кэскиллээх.
Василий Семенович Яковлев – Далан «Тулаайах О5о»
Роман маҥнай «Тулаайах оҕо» аатынан 1983 с. бэчээттэммитэ. Онтон 1995 с. «Бүтэй Бүлүү» диэн аатынан тахсыбыта. Нуучча кэлиэн иннинээҕи саха норуотун олоҕун киэҥник хабан көрдөрөр историческай роман ааҕааччы биһирэбилин ылбыта, Даланы романист быһыытынан дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрбитэ.
Семен Маисов «Ийэм кэпсиир»
Манна ааптар ийэтин оҕо сааһа хайдах курдук кыһалҕалаахтык, ону тэҥэ дьоллоохтук ааспытын туһунан тоҕус аҥаар сылы быһа тиһэн суруйбутун туһунан кэпсэнэр. Ол курдук, бу айымньы иитэр-үөрэтэр суолтата улахан. Бу айымньы геройун кытта тэҥҥэ араас мүччүргэннээх түгэннэргэ түбэһэҕин, кини туһугар өйдүүн-санаалыын долгуйаҕын, аһынаҕын, ытыыгын…
Амма Аччыгыйа «Сааскы Кэм»
Ромаҥҥа былаас уларыйар кэмигэр саха олоҕо олус киэҥ хорутуулаахтык уонна кырдьыктаахтык ойууланан көрдөрүллүбүт. Сүрүн герой Микиитэ Лэглээрин уобараһыгар оччотооҕу оҕо киһи үүнэн-сайдан иһиитин, кини характера түстэниитин, киһи — хара буола улаатыытын суруйааччы бэркэ сыныйан ойуулаабыт.